薩婆多部鼻祖迦旃延 ( 薩tát 婆bà 多đa 部bộ 鼻tị 祖tổ 迦Ca 旃Chiên 延Diên )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（人名）智度論二曰：「佛後百年，阿輸迦王，作般闍於瑟大會。諸大法師，論議異故，有別部名字。從是以來，展轉至姓迦旃延婆羅門道人，智慧利根，盡讀三藏內外經書。欲解佛法，故作發智經八犍度。」是即發智論也。光記一曰：「至三百年末，迦多衍尼子造發智論，二萬五千頌。」婆藪槃豆傳曰：「佛滅後五百年中（了義燈一，作三百年），有阿羅漢，名迦旃延子。母姓迦旃延，從母為名。先於薩婆多部出家，本是天竺人，後往罽賓國。罽賓在天竺西北，與五百阿羅漢及五百菩薩，共撰集薩婆多部阿毘達磨，製為八伽蘭他，即此世間云八犍度，（中略）亦稱此文為發慧論。」案迦旃延之年代槃豆傳之五百，照了義燈之文，則五為三之寫誤也。考其他諸書皆為三百年出世，且以之為上座部小乘初分為二之源由。宗輪論曰：「其上座部經爾所時，一味和合（謂阿輸迦王時，小乘初分上座大眾二部以來）。三百年初，有少乖諍，分為兩部。一說一切有部，亦名說因部。二即本上座部，轉名雲山部。」同述記曰：「上座部本弘經藏，以為上首，以律對法，為後弘宣。（中略）至三百年初，迦多衍尼子出世，於上座部出家。先弘對法，後弘經律。既乖上座本旨，所以鬥諍紛紜，名少乖諍。」三論玄義曰：「從迦葉至寢者柯，二百年已來無異部。至三百年初，迦旃延尼子出世，便分成兩部：一上座弟子部，二薩婆多部。」
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 人nhân 名danh ） 智trí 度độ 論luận 二nhị 曰viết ： 「 佛Phật 後hậu 百bách 年niên ， 阿a 輸du 迦ca 王vương ， 作tác 般bát 闍xà 於ư 瑟sắt 大đại 會hội 。 諸chư 大đại 法Pháp 師sư 論luận 議nghị 異dị 故cố ， 有hữu 別biệt 部bộ 名danh 字tự 。 從tùng 是thị 以dĩ 來lai 。 展triển 轉chuyển 至chí 姓tánh 迦Ca 旃Chiên 延Diên 婆Bà 羅La 門Môn 道Đạo 人Nhân 。 智trí 慧tuệ 利lợi 根căn 。 盡tận 讀đọc 三Tam 藏Tạng 內nội 外ngoại 經kinh 書thư 。 欲dục 解giải 佛Phật 法Pháp 故cố 作tác 發phát 智trí 經kinh 八bát 犍kiền 度độ 。 」 是thị 即tức 發phát 智trí 論luận 也dã 。 光quang 記ký 一nhất 曰viết ： 「 至chí 三tam 百bách 年niên 末mạt ， 迦ca 多đa 衍diễn 尼ni 子tử 造tạo 發phát 智trí 論luận 二nhị 萬vạn 五ngũ 千thiên 頌tụng 。 」 婆bà 藪tẩu 槃bàn 豆đậu 傳truyền 曰viết 佛Phật 滅diệt 後hậu 。 五ngũ 百bách 年niên 中trung （ 了liễu 義nghĩa 燈đăng 一nhất ， 作tác 三tam 百bách 年niên ） ， 有hữu 阿A 羅La 漢Hán 。 名danh 迦Ca 旃Chiên 延Diên 子tử 。 母mẫu 姓tánh 迦Ca 旃Chiên 延Diên 。 從tùng 母mẫu 為vi 名danh 。 先tiên 於ư 薩tát 婆bà 多đa 部bộ 出xuất 家gia ， 本bổn 是thị 天Thiên 竺Trúc 人nhân ， 後hậu 往vãng 罽Kế 賓Tân 國Quốc 。 罽kế 賓tân 在tại 天Thiên 竺Trúc 西tây 北bắc ， 與dữ 五ngũ 百bách 阿A 羅La 漢Hán 。 及cập 五ngũ 百bách 菩Bồ 薩Tát 。 共cộng 撰soạn 集tập 薩tát 婆bà 多đa 部bộ 阿a 毘tỳ 達đạt 磨ma ， 製chế 為vi 八bát 伽già 蘭lan 他tha ， 即tức 此thử 世thế 間gian 云vân 八bát 犍kiền 度độ ， （ 中trung 略lược ） 亦diệc 稱xưng 此thử 文văn 為vì 發phát 慧tuệ 論luận 。 」 案án 迦Ca 旃Chiên 延Diên 之chi 年niên 代đại 槃bàn 豆đậu 傳truyền 之chi 五ngũ 百bách ， 照chiếu 了liễu 義nghĩa 燈đăng 之chi 文văn ， 則tắc 五ngũ 為vi 三tam 之chi 寫tả 誤ngộ 也dã 。 考khảo 其kỳ 他tha 諸chư 書thư 皆giai 為vi 三tam 百bách 年niên 出xuất 世thế ， 且thả 以dĩ 之chi 為vi 上thượng 座tòa 部bộ 小Tiểu 乘Thừa 初sơ 分phân 為vi 二nhị 之chi 源nguyên 由do 。 宗tông 輪luân 論luận 曰viết ： 「 其kỳ 上thượng 座tòa 部bộ 經kinh 爾nhĩ 所sở 時thời ， 一nhất 味vị 和hòa 合hợp （ 謂vị 阿a 輸du 迦ca 王vương 時thời 小Tiểu 乘Thừa 初sơ 分phần 上thượng 座tòa 大đại 眾chúng 二nhị 部bộ 以dĩ 來lai ） 。 三tam 百bách 年niên 初sơ ， 有hữu 少thiểu 乖quai 諍tranh 分phân 為vi 兩lưỡng 部bộ 。 一nhất 說thuyết 一nhất 切thiết 有hữu 部bộ 亦diệc 名danh 說thuyết 因nhân 部bộ 。 二nhị 即tức 本bổn 上thượng 座tòa 部bộ ， 轉chuyển 名danh 雲vân 山sơn 部bộ 。 」 同đồng 述thuật 記ký 曰viết ： 「 上thượng 座tòa 部bộ 本bổn 弘hoằng 經kinh 藏tạng 以dĩ 為vi 上thượng 首thủ 。 以dĩ 律luật 對đối 法pháp ， 為vi 後hậu 弘hoằng 宣tuyên 。 （ 中trung 略lược ） 至chí 三tam 百bách 年niên 初sơ ， 迦ca 多đa 衍diễn 尼ni 子tử 出xuất 世thế ， 於ư 上thượng 座tòa 部bộ 出xuất 家gia 。 先tiên 弘hoằng 對đối 法pháp ， 後hậu 弘hoằng 經kinh 律luật 。 既ký 乖quai 上thượng 座tòa 本bổn 旨chỉ ， 所sở 以dĩ 鬥đấu 諍tranh 紛phân 紜vân ， 名danh 少thiểu 乖quai 諍tranh 。 」 三tam 論luận 玄huyền 義nghĩa 曰viết ： 「 從tùng 迦Ca 葉Diếp 至chí 寢tẩm 者giả 柯kha ， 二nhị 百bách 年niên 已dĩ 來lai 無vô 異dị 部bộ 。 至chí 三tam 百bách 年niên 初sơ 迦Ca 旃Chiên 延Diên 。 尼ni 子tử 出xuất 世thế ， 便tiện 分phần 成thành 兩lưỡng 部bộ ： 一nhất 上thượng 座tòa 弟đệ 子tử 部bộ ， 二nhị 薩tát 婆bà 多đa 部bộ 。 」 。