方便 ( 方phương 便tiện )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（術語）梵語傴和Upāya，有二釋：一對般若而釋。二對真實而釋。對般若而釋，則謂達於真如之智為般若，謂通於權道之智為方便。權道乃利益他之手段方法，依此釋則大小乘一切之佛教，概稱為方便。方者方法，便者便用，便用契於一切眾生之機之方法也。又方為方正之理，便為巧妙之言辭。對種種之機，用方正之理與巧妙之言也，又方者眾生之方域，便者教化之便法，應諸機之方域，而用適化之便法，謂之方便。是皆通一大佛教而名之也。往生論下曰：「正直曰方，外己曰便。（中略）般若者達如之慧名，方便者通權之智稱，達如則心行寂滅，通權則備省眾機。」法華文句三曰：「方者法也，便者用也。法有方圓，用有差會。三權是矩是方，一實是規是圓。若智詣於矩，則善用偏法逗會眾生。若智詣于規，則善用圓法逗會眾生。」嘉祥法華義疏四曰：「一者就理教釋之，理正曰方，言巧稱便。即是其義深遠，其語巧妙，文義合舉，故云方便。此釋通於大小。二者眾生所緣之域為方，如來適化之法稱便。蓋欲因病授藥，藉方施便，機教兩舉，故名方便。此亦通於大小。」法華玄贊三曰：「施為可則曰方，善逗機宜曰便。（中略）方是方術，便謂穩便，便之法名方便。」大集經十一曰：「能調眾生悉令趣向阿耨多羅三藐三菩提，是名方便。」對真實而釋，則謂究竟之旨歸為真實，假設暫廢為方便。故又名善巧，或曰善權。即入於真實能通之法也。利物有則云方，隨時而施曰便。依此釋，則為小乘入大乘之門，故謂之方便教。三乘為通于一乘而設者，故亦名方便教。因斯判一切法為方便真實之二也。法華文句三曰：「又方便者門也，門名能通，通於所通。方便權略，皆是弄引，為真實作門。真實得顯，功由方便。從能顯得名，故以門釋方便，如開方便門，示真實相。」法華義疏四曰：「方便是善巧之名，善巧者智之用也。理實無三，以方便力，是故說三，故名善巧。」法華玄贊三曰：「權巧方便，實無此事，應物權現，故言方便，謂以三業方便化也。此對實智名為方便，利物有則曰方，隨時而濟名便。」天台更有一釋，以解法華經方便品二字，謂方者秘也，便者妙也，謂秘密之妙義也。蓋法華已前之方便，為對真實之方便，方便之外有真實，因而謂之為體外之方便。今三乘之方便，即顯一乘之實法者，是乃方便品中所說，故謂之為體內之方便，又曰同體之方便。是為秘密之妙義，爾前一向不明之，至今始開說，故曰秘妙。法華文句三曰：「又方者秘也，便者妙也。（中略）王頂上唯有一珠，無二無別。指客作人是長者子，亦無二無別。如斯之言，是秘是妙。」
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 術thuật 語ngữ ） 梵Phạn 語ngữ 傴ủ 和hòa Upāya ， 有hữu 二nhị 釋thích ： 一nhất 對đối 般Bát 若Nhã 而nhi 釋thích 。 二nhị 對đối 真chân 實thật 而nhi 釋thích 。 對đối 般Bát 若Nhã 而nhi 釋thích ， 則tắc 謂vị 達đạt 於ư 真Chân 如Như 之chi 智trí 為vi 般Bát 若Nhã 謂vị 通thông 於ư 權quyền 道đạo 之chi 智trí 為vi 方phương 便tiện 。 權quyền 道đạo 乃nãi 利lợi 益ích 他tha 之chi 手thủ 段đoạn 方phương 法pháp ， 依y 此thử 釋thích 則tắc 大đại 小Tiểu 乘Thừa 一nhất 切thiết 之chi 佛Phật 教giáo 概khái 稱xưng 為vi 方phương 便tiện 。 方phương 者giả 方phương 法pháp ， 便tiện 者giả 便tiện 用dụng ， 便tiện 用dụng 契khế 於ư 一nhất 切thiết 眾chúng 生sanh 。 之chi 機cơ 之chi 方phương 法pháp 也dã 。 又hựu 方phương 為vi 方phương 正chánh 之chi 理lý ， 便tiện 為vi 巧xảo 妙diệu 之chi 言ngôn 辭từ 。 對đối 種chủng 種chủng 之chi 機cơ ， 用dụng 方phương 正chánh 之chi 理lý 與dữ 巧xảo 妙diệu 之chi 言ngôn 也dã ， 又hựu 方phương 者giả 眾chúng 生sanh 之chi 方phương 域vực ， 便tiện 者giả 教giáo 化hóa 之chi 便tiện 法pháp ， 應ưng/ứng 諸chư 機cơ 之chi 方phương 域vực ， 而nhi 用dụng 適thích 化hóa 之chi 便tiện 法pháp ， 謂vị 之chi 方phương 便tiện 。 是thị 皆giai 通thông 一nhất 大đại 佛Phật 教giáo 而nhi 名danh 之chi 也dã 。 往vãng 生sanh 論luận 下hạ 曰viết ： 「 正chánh 直trực 曰viết 方phương ， 外ngoại 己kỷ 曰viết 便tiện 。 （ 中trung 略lược ） 般Bát 若Nhã 者giả 達đạt 如như 之chi 慧tuệ 名danh ， 方phương 便tiện 者giả 通thông 權quyền 之chi 智trí 稱xưng ， 達đạt 如như 則tắc 心tâm 行hành 寂tịch 滅diệt ， 通thông 權quyền 則tắc 備bị 省tỉnh 眾chúng 機cơ 。 」 法pháp 華hoa 文văn 句cú 三tam 曰viết ： 「 方phương 者giả 法pháp 也dã ， 便tiện 者giả 用dụng 也dã 。 法pháp 有hữu 方phương 圓viên ， 用dụng 有hữu 差sai 會hội 。 三tam 權quyền 是thị 矩củ 是thị 方phương ， 一nhất 實thật 是thị 規quy 是thị 圓viên 。 若nhược 智trí 詣nghệ 於ư 矩củ ， 則tắc 善thiện 用dụng 偏thiên 法pháp 逗đậu 會hội 眾chúng 生sanh 。 若nhược 智trí 詣nghệ 于vu 規quy ， 則tắc 善thiện 用dụng 圓viên 法pháp 逗đậu 會hội 眾chúng 生sanh 。 」 嘉gia 祥tường 法pháp 華hoa 義nghĩa 疏sớ 四tứ 曰viết ： 「 一nhất 者giả 就tựu 理lý 教giáo 釋thích 之chi ， 理lý 正chánh 曰viết 方phương ， 言ngôn 巧xảo 稱xưng 便tiện 。 即tức 是thị 其kỳ 義nghĩa 。 深thâm 遠viễn 其kỳ 語ngữ 巧xảo 妙diệu 。 文văn 義nghĩa 合hợp 舉cử ， 故cố 云vân 方phương 便tiện 。 此thử 釋thích 通thông 於ư 大đại 小tiểu 。 二nhị 者giả 眾chúng 生sanh 所sở 緣duyên 之chi 域vực 為vi 方phương 如Như 來Lai 適thích 化hóa 之chi 法pháp 稱xưng 便tiện 。 蓋cái 欲dục 因nhân 病bệnh 授thọ 藥dược ， 藉tạ 方phương 施thí 便tiện ， 機cơ 教giáo 兩lưỡng 舉cử ， 故cố 名danh 方phương 便tiện 。 此thử 亦diệc 通thông 於ư 大đại 小tiểu 。 」 法pháp 華hoa 玄huyền 贊tán 三tam 曰viết ： 「 施thí 為vi 可khả 則tắc 曰viết 方phương ， 善thiện 逗đậu 機cơ 宜nghi 曰viết 便tiện 。 （ 中trung 略lược ） 方phương 是thị 方phương 術thuật ， 便tiện 謂vị 穩ổn 便tiện ， 便tiện 之chi 法pháp 名danh 方phương 便tiện 。 」 大đại 集tập 經kinh 十thập 一nhất 曰viết 。 能năng 調điều 眾chúng 生sanh 悉tất 令linh 趣thú 向hướng 阿A 耨Nậu 多Đa 羅La 三Tam 藐Miệu 三Tam 菩Bồ 提Đề 。 是thị 名danh 方phương 便tiện 。 」 對đối 真chân 實thật 而nhi 釋thích ， 則tắc 謂vị 究cứu 竟cánh 之chi 旨chỉ 歸quy 為vi 真chân 實thật ， 假giả 設thiết 暫tạm 廢phế 為vi 方phương 便tiện 。 故cố 又hựu 名danh 善thiện 巧xảo ， 或hoặc 曰viết 善thiện 權quyền 。 即tức 入nhập 於ư 真chân 實thật 能năng 通thông 之chi 法pháp 也dã 。 利lợi 物vật 有hữu 則tắc 云vân 方phương ， 隨tùy 時thời 而nhi 施thí 曰viết 便tiện 。 依y 此thử 釋thích ， 則tắc 為vi 小Tiểu 乘Thừa 入nhập 大Đại 乘Thừa 之chi 門môn ， 故cố 謂vị 之chi 方phương 便tiện 教giáo 。 三tam 乘thừa 為vi 通thông 于vu 一Nhất 乘Thừa 而nhi 設thiết 者giả ， 故cố 亦diệc 名danh 方phương 便tiện 教giáo 。 因nhân 斯tư 判phán 一nhất 切thiết 法pháp 為vi 方phương 便tiện 真chân 實thật 之chi 二nhị 也dã 。 法pháp 華hoa 文văn 句cú 三tam 曰viết ： 「 又hựu 方phương 便tiện 者giả 門môn 也dã ， 門môn 名danh 能năng 通thông ， 通thông 於ư 所sở 通thông 。 方phương 便tiện 權quyền 略lược ， 皆giai 是thị 弄lộng 引dẫn ， 為vi 真chân 實thật 作tác 門môn 。 真chân 實thật 得đắc 顯hiển ， 功công 由do 方phương 便tiện 。 從tùng 能năng 顯hiển 得đắc 名danh ， 故cố 以dĩ 門môn 釋thích 方phương 便tiện ， 如như 開khai 方phương 便tiện 門môn 。 示thị 真chân 實thật 相tướng 。 」 法pháp 華hoa 義nghĩa 疏sớ 四tứ 曰viết ： 「 方phương 便tiện 是thị 善thiện 巧xảo 之chi 名danh ， 善thiện 巧xảo 者giả 智trí 之chi 用dụng 也dã 。 理lý 實thật 無vô 三tam 以dĩ 方phương 便tiện 力lực 。 是thị 故cố 說thuyết 三tam ， 故cố 名danh 善thiện 巧xảo 。 」 法pháp 華hoa 玄huyền 贊tán 三tam 曰viết ： 「 權quyền 巧xảo 方phương 便tiện ， 實thật 無vô 此thử 事sự ， 應ưng/ứng 物vật 權quyền 現hiện ， 故cố 言ngôn 方phương 便tiện ， 謂vị 以dĩ 三tam 業nghiệp 方phương 便tiện 化hóa 也dã 。 此thử 對đối 實thật 智trí 名danh 為vi 方phương 便tiện ， 利lợi 物vật 有hữu 則tắc 曰viết 方phương ， 隨tùy 時thời 而nhi 濟tế 名danh 便tiện 。 」 天thiên 台thai 更cánh 有hữu 一nhất 釋thích ， 以dĩ 解giải 法pháp 華hoa 經kinh 方phương 便tiện 品phẩm 二nhị 字tự ， 謂vị 方phương 者giả 秘bí 也dã ， 便tiện 者giả 妙diệu 也dã ， 謂vị 秘bí 密mật 之chi 妙diệu 義nghĩa 也dã 。 蓋cái 法pháp 華hoa 已dĩ 前tiền 之chi 方phương 便tiện ， 為vi 對đối 真chân 實thật 之chi 方phương 便tiện 方phương 便tiện 。 之chi 外ngoại 有hữu 真chân 實thật ， 因nhân 而nhi 謂vị 之chi 為vi 體thể 外ngoại 之chi 方phương 便tiện 。 今kim 三tam 乘thừa 之chi 方phương 便tiện ， 即tức 顯hiển 一Nhất 乘Thừa 之chi 實thật 法pháp 者giả ， 是thị 乃nãi 方phương 便tiện 品phẩm 中trung 所sở 說thuyết ， 故cố 謂vị 之chi 為vi 體thể 內nội 之chi 方phương 便tiện ， 又hựu 曰viết 同đồng 體thể 之chi 方phương 便tiện 。 是thị 為vi 秘bí 密mật 之chi 妙diệu 義nghĩa ， 爾nhĩ 前tiền 一nhất 向hướng 不bất 明minh 之chi ， 至chí 今kim 始thỉ 開khai 說thuyết ， 故cố 曰viết 秘bí 妙diệu 。 法pháp 華hoa 文văn 句cú 三tam 曰viết ： 「 又hựu 方phương 者giả 秘bí 也dã ， 便tiện 者giả 妙diệu 也dã 。 （ 中trung 略lược ） 王vương 頂đảnh 上thượng 唯duy 有hữu 一nhất 珠châu 。 無vô 二nhị 無vô 別biệt 。 指chỉ 客khách 作tác 人nhân 是thị 長trưởng 者giả 子tử 。 亦diệc 無vô 二nhị 無vô 別biệt 。 如như 斯tư 之chi 言ngôn ， 是thị 秘bí 是thị 妙diệu 。 」 。