極微 ( 極cực 微vi )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（術語）依有部宗之意，極微有三位：一極微之微，二色聚之微，三微塵也。極微之微者，色聲香味觸五境與眼耳鼻舌身五根等十色之最極微分也。是實色極少，不可更分，故光記名之為極微之微。對於色聚之微而謂之為實之極微。舊譯云鄰虛。然此極微非有色之體用，隨而非現量所得，唯以慧漸漸分析而至於究竟者。唯是為慧眼之所行，而非眼見之現量得，故正理論稱之為假之極微。色聚之微者，前色等之極微，聚合而成一物質上之最極微分也。前色聲等十色，雖為實色，然非為單獨生者。生時必彼此相依而俱生者。是為諸微之和聚體。故光記以之為假色。而是亦無色之體用，非眼見所得之現量體，故正理論以為假之極微（但此假實為一應之對論，依有部宗實義則所成之微色亦實體也，觀下所引了義燈之文可知）。俱舍論四曰：「色聚極細，立微聚名，為顯更細於此者。（中略）八事俱生，隨一不滅。」同光記曰：「微聚是假，假聚依實。實有多少不同，是即約假聚，明有實數也。」又曰：「應知微有二種：一色聚微，即極少八事俱生，不可滅也。二極微微，即色極少更不可分也。」觀此可知也。然而俱舍論十二曰：「分析諸色至一極微故，一極微為色極少。」此位之極微也，非第一位實之極微。不可混同。微塵者，眼見上之最極微也。前色聚之極微，上下四方之六方與中心，七微集聚，梵曰阿菟，又曰阿拏，俱舍論單譯曰微，餘處多曰極微。即七倍八事俱生之色聚極微，為一阿菟，即一微之量，是眼見上之最極點也。其眼見者非為人之肉眼，惟天眼與輪王眼及今生可得佛果之菩薩（如悉達太子）眼得見者。正理論稱之為實之極微。此微更七倍名為金塵，七金塵名為水塵，七水塵名為兔毛塵。金塵者於金中往來無障者。水塵為往來水中之空隙者。兔毛塵為等於兔毛之端者。可以想象極微之量矣。俱舍論十一曰：「七極微為一微量，積微至七為一金塵，積七金塵為水塵量，水塵積至七為一兔毛塵。」同光記曰：「七極微為一量，微顯細聚。梵云阿菟Aṇu，此名微，眼見色中最微細也。應知但為天眼輪王眼後有菩薩眼所見。」義林章五本曰：「有體用中最極小者所謂阿拏，說此名極微。」然則一極微雖為二十事體和融滿足之色體，然未為五識之境，必至七極微積聚成一阿拏色，始為五識之境也（天人等），即一阿拏色具百四十之事體。唯識了義燈二本曰：「有宗云：以七極微成一拏色，然不涉入。各各相去一微，能所（能者極微，所者阿拏）俱實，即從拏色始五識得。若一一微唯意識得，非五識境。」
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 術thuật 語ngữ ） 依y 有hữu 部bộ 宗tông 之chi 意ý ， 極cực 微vi 有hữu 三tam 位vị ： 一nhất 極cực 微vi 之chi 微vi ， 二nhị 色sắc 聚tụ 之chi 微vi ， 三tam 微vi 塵trần 也dã 。 極cực 微vi 之chi 微vi 者giả 色sắc 聲thanh 香hương 味vị 觸xúc 。 五ngũ 境cảnh 與dữ 眼nhãn 耳nhĩ 鼻tị 舌thiệt 身thân 。 五ngũ 根căn 等đẳng 十thập 色sắc 之chi 最tối 極cực 微vi 分phần 也dã 。 是thị 實thật 色sắc 極cực 少thiểu ， 不bất 可khả 更cánh 分phần ， 故cố 光quang 記ký 名danh 之chi 為vi 極cực 微vi 之chi 微vi 。 對đối 於ư 色sắc 聚tụ 之chi 微vi 而nhi 謂vị 之chi 為vi 實thật 之chi 極cực 微vi 。 舊cựu 譯dịch 云vân 鄰lân 虛hư 。 然nhiên 此thử 極cực 微vi 非phi 有hữu 色sắc 之chi 體thể 用dụng ， 隨tùy 而nhi 非phi 現hiện 量lượng 所sở 得đắc 。 唯duy 以dĩ 慧tuệ 漸tiệm 漸tiệm 分phân 析tích 而nhi 至chí 於ư 究cứu 竟cánh 者giả 。 唯duy 是thị 為vi 慧tuệ 眼nhãn 之chi 所sở 行hành ， 而nhi 非phi 眼nhãn 見kiến 之chi 現hiện 量lượng 得đắc ， 故cố 正chánh 理lý 論luận 稱xưng 之chi 為vi 假giả 之chi 極cực 微vi 。 色sắc 聚tụ 之chi 微vi 者giả ， 前tiền 色sắc 等đẳng 之chi 極cực 微vi 聚tụ 。 合hợp 而nhi 成thành 一nhất 物vật 質chất 上thượng 之chi 最tối 極cực 微vi 分phần 也dã 。 前tiền 色sắc 聲thanh 等đẳng 十thập 色sắc ， 雖tuy 為vi 實thật 色sắc ， 然nhiên 非phi 為vi 單đơn 獨độc 生sanh 者giả 。 生sanh 時thời 必tất 彼bỉ 此thử 相tương 依y 而nhi 俱câu 生sanh 者giả 。 是thị 為vi 諸chư 微vi 之chi 和hòa 聚tụ 體thể 。 故cố 光quang 記ký 以dĩ 之chi 為vi 假giả 色sắc 。 而nhi 是thị 亦diệc 無vô 色sắc 之chi 體thể 用dụng ， 非phi 眼nhãn 見kiến 所sở 得đắc 之chi 現hiện 量lượng 體thể ， 故cố 正chánh 理lý 論luận 以dĩ 為vi 假giả 之chi 極cực 微vi （ 但đãn 此thử 假giả 實thật 為vi 一nhất 應ưng/ứng 之chi 對đối 論luận ， 依y 有hữu 部bộ 宗tông 實thật 義nghĩa 則tắc 所sở 成thành 之chi 微vi 色sắc 亦diệc 實thật 體thể 也dã ， 觀quán 下hạ 所sở 引dẫn 了liễu 義nghĩa 燈đăng 之chi 文văn 可khả 知tri ） 。 俱câu 舍xá 論luận 四tứ 曰viết ： 「 色sắc 聚tụ 極cực 細tế ， 立lập 微vi 聚tụ 名danh ， 為vi 顯hiển 更cánh 細tế 於ư 此thử 者giả 。 （ 中trung 略lược ） 八bát 事sự 俱câu 生sanh ， 隨tùy 一nhất 不bất 滅diệt 。 」 同đồng 光quang 記ký 曰viết ： 「 微vi 聚tụ 是thị 假giả ， 假giả 聚tụ 依y 實thật 。 實thật 有hữu 多đa 少thiểu 不bất 同đồng ， 是thị 即tức 約ước 假giả 聚tụ ， 明minh 有hữu 實thật 數số 也dã 。 」 又hựu 曰viết 應ưng 知tri 。 微vi 有hữu 二nhị 種chủng 。 一nhất 色sắc 聚tụ 微vi ， 即tức 極cực 少thiểu 八bát 事sự 俱câu 生sanh ， 不bất 可khả 滅diệt 也dã 。 二nhị 極cực 微vi 微vi ， 即tức 色sắc 極cực 少thiểu 更cánh 不bất 可khả 分phần 也dã 。 」 觀quán 此thử 可khả 知tri 也dã 。 然nhiên 而nhi 俱câu 舍xá 論luận 十thập 二nhị 曰viết 。 分phân 析tích 諸chư 色sắc 至chí 一nhất 極cực 微vi 故cố ， 一nhất 極cực 微vi 為vi 色sắc 極cực 少thiểu 。 」 此thử 位vị 之chi 極cực 微vi 也dã ， 非phi 第đệ 一nhất 位vị 實thật 之chi 極cực 微vi 。 不bất 可khả 混hỗn 同đồng 。 微vi 塵trần 者giả ， 眼nhãn 見kiến 上thượng 之chi 最tối 極cực 微vi 也dã 。 前tiền 色sắc 聚tụ 之chi 極cực 微vi ， 上thượng 下hạ 四tứ 方phương 之chi 六lục 方phương 與dữ 中trung 心tâm ， 七thất 微vi 集tập 聚tụ ， 梵Phạm 曰viết 阿a 菟thố ， 又hựu 曰viết 阿a 拏noa ， 俱câu 舍xá 論luận 單đơn 譯dịch 曰viết 微vi ， 餘dư 處xứ 多đa 曰viết 極cực 微vi 。 即tức 七thất 倍bội 八bát 事sự 俱câu 生sanh 之chi 色sắc 聚tụ 極cực 微vi ， 為vi 一nhất 阿a 菟thố ， 即tức 一nhất 微vi 之chi 量lượng ， 是thị 眼nhãn 見kiến 上thượng 之chi 最tối 極cực 點điểm 也dã 。 其kỳ 眼nhãn 見kiến 者giả 非phi 為vi 人nhân 之chi 肉nhục 眼nhãn ， 惟duy 天thiên 眼nhãn 與dữ 輪Luân 王Vương 眼nhãn 及cập 今kim 生sanh 可khả 得đắc 佛Phật 果Quả 之chi 菩Bồ 薩Tát （ 如như 悉Tất 達Đạt 太Thái 子Tử 。 ） 眼nhãn 得đắc 見kiến 者giả 。 正chánh 理lý 論luận 稱xưng 之chi 為vi 實thật 之chi 極cực 微vi 。 此thử 微vi 更cánh 七thất 倍bội 名danh 為vi 金kim 塵trần ， 七thất 金kim 塵trần 名danh 為vi 水thủy 塵trần ， 七thất 水thủy 塵trần 名danh 為vi 兔thố 毛mao 塵trần 。 金kim 塵trần 者giả 於ư 金kim 中trung 往vãng 來lai 無vô 障chướng 者giả 。 水thủy 塵trần 為vi 往vãng 來lai 水thủy 中trung 之chi 空không 隙khích 者giả 。 兔thố 毛mao 塵trần 為vi 等đẳng 於ư 兔thố 毛mao 之chi 端đoan 者giả 。 可khả 以dĩ 想tưởng 象tượng 極cực 微vi 之chi 量lượng 矣hĩ 。 俱câu 舍xá 論luận 十thập 一nhất 曰viết 。 七thất 極cực 微vi 為vi 一nhất 微vi 量lượng ， 積tích 微vi 至chí 七thất 為vi 一nhất 金kim 塵trần ， 積tích 七thất 金kim 塵trần 為vi 水thủy 塵trần 量lượng ， 水thủy 塵trần 積tích 至chí 七thất 為vi 一nhất 兔thố 毛mao 塵trần 。 」 同đồng 光quang 記ký 曰viết ： 「 七thất 極cực 微vi 為vi 一nhất 量lượng ， 微vi 顯hiển 細tế 聚tụ 。 梵Phạm 云vân 阿a 菟thố A ṇ u ， 此thử 名danh 微vi 眼nhãn 見kiến 色sắc 。 中trung 最tối 微vi 細tế 也dã 。 應ưng 知tri 但đãn 為vi 天thiên 眼nhãn 輪Luân 王Vương 眼nhãn 後hậu 有hữu 菩Bồ 薩Tát 眼nhãn 所sở 見kiến 。 」 義nghĩa 林lâm 章chương 五ngũ 本bổn 曰viết ： 「 有hữu 體thể 用dụng 中trung 最tối 極cực 小tiểu 者giả 所sở 謂vị 阿a 拏noa ， 說thuyết 此thử 名danh 極cực 微vi 。 」 然nhiên 則tắc 一nhất 極cực 微vi 雖tuy 為vi 二nhị 十thập 事sự 體thể 和hòa 融dung 滿mãn 足túc 之chi 色sắc 體thể ， 然nhiên 未vị 為vi 五ngũ 識thức 之chi 境cảnh ， 必tất 至chí 七thất 極cực 微vi 積tích 聚tụ 成thành 一nhất 阿a 拏noa 色sắc ， 始thỉ 為vi 五ngũ 識thức 之chi 境cảnh 也dã （ 天thiên 人nhân 等đẳng ） ， 即tức 一nhất 阿a 拏noa 色sắc 具cụ 百bách 四tứ 十thập 之chi 事sự 體thể 。 唯duy 識thức 了liễu 義nghĩa 燈đăng 二nhị 本bổn 曰viết ： 「 有hữu 宗tông 云vân ： 以dĩ 七thất 極cực 微vi 成thành 一nhất 拏noa 色sắc ， 然nhiên 不bất 涉thiệp 入nhập 。 各các 各các 相tướng 去khứ 一nhất 微vi ， 能năng 所sở （ 能năng 者giả 極cực 微vi ， 所sở 者giả 阿a 拏noa ） 俱câu 實thật ， 即tức 從tùng 拏noa 色sắc 始thỉ 五ngũ 識thức 得đắc 。 若nhược 一nhất 一nhất 微vi 唯duy 意ý 識thức 得đắc ， 非phi 五ngũ 識thức 境cảnh 。 」 。