Số 5 – Tạng Thư Phật Học

Năm – Ngũ

NĂM ẤM (ngũ ấm)

Năm ấm tức là năm uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức – xin xem mục “Năm Uẩn” ở dưới). Chữ Hán “ấm” có nghĩa là che khuất, ngày xưa được các nhà “cựu dịch” dùng để dịch chữ Phạn “skandha”; vì quan niệm rằng, năm thứ sắc, thọ, tưởng, hành, thức che lấp chân tính, làm cho chúng sinh trôi lăn trong sinh tử luân hồi, cho nên năm thứ ấy được gọi là “năm ấm”. Nhưng chữ “skandha” cũng còn có nghĩa là chứa nhóm, và các nhà “tân dịch” quan niệm rằng, năm yếu tố sắc, thọ, tưởng, hành, thức vốn không có tính che lấp, mà chúng chỉ tích tụ lại, hòa hợp lại để làm nên thân tâm con người; vì vậy, chữ Phạn “skandha” đã được dịch lại là “uẩn” (có nghĩa là tích tụ). Quan niệm này rất hợp lí. Xem như đức Phật, thân tâm của Ngài cũng do năm yếu tố sắc, thọ, tưởng, hành, thức hòa hợp tạo nên, nhưng chúng có che lấp chân tính của Ngài đâu! Cho nên, che lấp hay không che lấp, đều do bởi chính con người, không phải do bản chất của năm yếu tố ấy. Dù vậy, do thói quen, ngày nay hai từ “ngũ ấm” và “ngũ uẩn” vẫn được dùng song hành.

NĂM CÁI THẤY SAI LẠC (ngũ kiến – ngũ ác kiến)

“Kiến” là thấy, là nhận định, là quan điểm. Vì không tu học Phật pháp, vì không đủ sáng suốt, người ta thường bị mắc kẹt vào năm quan điểm sai lầm trong khi nhìn thực tại. Năm quan điểm sai lầm này cũng là năm trong mười loại phiền não gốc rễ (thập căn bản phiền não); và cũng là năm động lực sai khiến nhạy bén (ngũ lợi sử), đã góp phần mạnh mẽ trong việc tạo khổ đau cho đời sống.

Cái thấy sai lạc về ngã (thân kiến).

Nhìn thân thể, người ta không thấy được đó là thành phẩm của hợp thể ngũ uẩn, không thấy được tính cách giả tạm của nó mà lại cho rằng thật có thân, và chính thân này là ta (ngã kiến). Từ quan điểm cho rằng “có thân ta” ấy mà nhìn ra chung quanh, người ta lại thấy có rất nhiều những người, những vật khác là “thuộc về ta” (ngã sở kiến); cái thấy “có thân ta” và “thuộc về ta” ấy là cái thấy sai lạc về “ngã” – tức là “thân kiến”.

Cái thấy cực đoan (biên kiến).

Do cái thấy sai lạc về ngã mà sinh ra cái thấy cực đoan, hoặc cho rằng cái ngã kia sau khi chết là mất hẳn (đoạn kiến); hoặc nó sẽ tồn tại vĩnh viễn, nếu là người thì muôn kiếp vẫn làm người, con heo con chó thì nghìn đời vẫn là con heo con chó (thường kiến). Những quan niệm cho rằng một là thế này, hai là thế nọ, như bảo mọi vật là có thật hay mọi vật là không; đã thích ai thì cứ cho người đó là hoàn toàn tốt, chỉ theo phục vụ, ca tụng, tâng bốc, tuyên truyền cho người đó, và coi những người khác là hoàn toàn xấu, đáng khinh khi v.v…, những cái thấy như thế đều là cực đoan; từ đó mà người ta hay chia phe, chia đảng, chia bè, chia phái để tranh giành lợi lộc, hơn thua, thị phi, rồi sinh ra hận thù, ganh ghét, hờn oán, phá hoại.

Cái thấy xuyên tạc, không đúng sự thật (tà kiến).

Một khi đã có quan điểm cố chấp về ngã và về tính cách thường còn hay mất hẳn của ngã thì người ta sẽ không thấy được lí duyên sinh, luật nhân quả cùng các tính chất khổ, không, vô thường, vô ngã và bất tịnh của vạn vật. Và khi đã không được soi sáng bằng các đạo lí trên thì cái thấy sẽ không thể nào đúng với sự thật; vả chăng, đó chỉ là cái thấy méo mó, xiêu vẹo, xuyên tạc sự thật.

Những quan niệm cho rằng mọi việc ở đời đều đã do trời định, đều đã được thượng đế an bài sẵn cả rồi; vạn vật trong vũ trụ là do một đấng sáng tạo sinh ra; đau bịnh, hoạn nạn là do ông thần này hành, bà thần kia phạt v.v…, đều là tà kiến.

Cố chấp vào những kiến thức đã có (kiến thủ kiến).

Đối với ba cái thấy ở trên (thân, biên và tà kiến), người có tu học Phật pháp, có thực tập quán chiếu, chắc chắn sẽ thấy được tính cách sai lầm của chúng; ngượclại, người không tu học Phật pháp sẽ cho đó là những quan điểm chính đáng. Vì cho là đúng nên họ khư khư ôm giữ lấy, và suốt đời cứ nhìn sự vật bằng các quan điểm ấy; không có gì làm cho sửa đổi được. Nguy hại này còn có thể lan tràn nếu họ có ý muốn tuyên truyền để thuyết phục hoặc cưỡng ép người khác phải theo quan điểm của họ. Thái độ cố chấp ấy gọi là “kiến thủ kiến”. Dĩ nhiên, những người có tu học thực sự thì nhận thức của họ chắc chắn sẽ được điều chỉnh, cái thấy của họ không còn sai lạc nữa mà trở nên đúng đắn, hợp với giáo pháp. Dù vậy, nếu họ lại tự mãn với những kiến thức đó, khư khư ôm giữ lấy, không chịu học hỏi thêm để tiến tới nữa, thì những kiến thức ấy, dù là đúng đắn, chính đáng đến đâu, cũng lại hóa thành một thứ kiến thủ kiến; bởi vì, khi mà trí tuệ giác ngộ chưa đạt được thì mọi kiến thức, dù là chính đáng, đều chưa phải là chân lí tuyệt đối, cần phải vượt bỏ để tiếp tục học hỏi và tiến tới nữa. Như leo lên bậc cấp, phải bỏ bậc cấp thứ nhất mới bước lên được bậc cấp thứ hai, và kế tiếp… Nếu không vượt bỏ kiến thức đã có thì hành giả phải bị mắc kẹt vào kiến thủ kiến, và sẽ không tiến thêm được trên bậc thang giác ngộ.

Cố chấp vào các giới cấm sai lạc (giới cấm thủ kiến).

Cũng như chữ “thủ” trong từ “kiến thủ” ở trên, chữ “thủ” ở đây có nghĩa là ôm giữ lấy, bảo vệ lấy, bị mắc kẹt vào một cái gì. Giới luật, như chúng ta đã có dịp đề cập tới trong mục “Ba Môn Học Giải Thoát” ở trước, là một trong ba yếu tố tu học căn bản đưa hành giả đến thành quả giác ngộ. Nhưng trong thế giới loài người từ xưa đến nay, kể cả trong thế kỉ trụ thế của đức Phật, chúng ta thấy nhan nhản những loại giới cấm sai lầm, vô lí mà người ta hoặc bị mê hoặc, hoặc bị cưỡng bách phải tuân giữ. Ví dụ, có thứ giới cấm bảo rằng, người ta phải tôn kính con bò, không được ăn thịt hay đánh đập nó – dù nó có phá làng phá xóm hay húc chết người cũng không được đụng đến nó. Hoặc có thứ giáo điều bảo mọi người phải tin rằng trái đất hình vuông, hoặc mặt trời quay chung quanh trái đất, ai nói khác điều đó là phản loạn, phải bị hành hình! v.v… Những luật lệ như vậy đều là sai lạc, không phải là giới luật của người có trí tuệ. Mặt khác, có những người tu học Phật pháp, lấy giới luật Phật chế làm kim chỉ nam hành động, nhưng vì thiếu sáng suốt hay vì tính cố chấp, nông cạn, không thấy được bản chất của giới luật, nên trong lúc hành trì có thể gây hậu quả tai hại cho chính bản thân, và còn có khi cho cả những người chung quanh. Ví dụ, có người vì muốn hành trì giới “bất sát” một cách triệt để, đã nhịn ăn uống mà chết, vì nghĩ rằng, dù ăn một miếng cơm hay uống một ngụm nước, cũng đã giết hại không biết bao nhiêu là sinh mạng! Có người lại cho rằng, tu hành là đừng để tâm đến thế sự, rồi cứ ẩn cư thiền tọa, bỏ mặc cuộc đời đói khổ, đau thương, quên mất nhiệm vụ độ sinh cao cả của người tu học.

Đó đều là thái độ cố chấp vào giới luật của những người “y ngữ, bất y nghĩa”, trái ngược với ý thức “y nghĩa, bất y ngữ” (một trong “Bốn Sự Y Cứ” vừa trình bày ở trước) của người tu học chân chính, có được cái thấy sáng suốt về bản chất của giới luật và hành trì một cách thông minh để đem lại lợi lạc cho bản thân và cho cả môi trường sống chung quanh.

NĂM CON MẮT (ngũ nhãn)

“Con mắt” ở đây có ý nghĩa trừu tượng nhiều hơn là cụ thể, nhằm trình bày về cái “sức thấy” (nhãn lực) của con mắt thường thì ít mà của “con mắt trí tuệ” thì nhiều.

1) Con mắt thịt (nhục nhãn), tức con mắt của kẻ phàm phu, nhìn thấy mọi sự vật đều sai lầm.

2) Con mắt trời (thiên nhãn), tức con mắt của chư thiên cõi Sắc, do tu tập thiền định mà có, thấy thấu suốt mọi vật ở thế gian, không luận xa gần, không bị chướng ngại bởi ngày đêm, không bị bất cứ vật gì ngăn cách.

3) Con mắt tuệ (tuệ nhãn), tức con mắt trí tuệ của hàng nhị thừa (Thanh-văn và Duyên-giác), thấy được lí chân không vô tướng của các pháp.

4) Con mắt pháp (pháp nhãn), tức con mắt trí tuệ của chư vị Bồ-tát, thấy tất cả vạn pháp bằng cái thấy trung đạo, không thiên có, không thiên không, và thấu suốt tất cả mọi pháp môn để cứu độ chúng sinh.

5) Con mắt Phật (Phật nhãn), gồm đủ tất cả bốn loại mắt ở trên, không dùng trí suy nghĩ mà khắp cả tam thiên đại thiên thế giới, không có gì là không thấy, không nghe, không biết; nghe và thấy dung thông.

NĂM CỖ XE (ngũ thừa)

Từ “cỗ xe” (thừa) được dùng để ví dụ cho giáo pháp của Phật có khả năng chuyên chở chúng sinh vượt biển sinh tử sang bờ giải thoát. Con đường vượt thoát sinh tử tùy theo căn cơ của chúng sinh mà có ngắn có dài, có mau có chậm; bởi vậy, giáo pháp của Phật cũng có nhiều pháp môn để thích ứng với các loại căn cơ đó. Một cách tổng quát, tất cả chúng sinh được gồm trong 9 cõi (cửu giới), từ thấp lên cao là Địa-ngục, Ngạ-quỉ, Bàng-sinh, A-tu-la, Người, Trời, Thanh-văn, Duyên-giác, và Bồ-tát. Sáu cõi đầu thuộc trong vòng ba cõi; ba cõi sau ở ngoài ba cõi. Mục đích cuối cùng của Phật pháp là đưa chúng sinh vượt ra khỏi ba cõi, đạt đến cảnh giới an lạc giải thoát; nếu chưa thoát được ra khỏi ba cõi thì tối thiểu cũng phải được sinh vào cõi Người, rồi từ đó lại tiếp tục tu tập để tiến đến giải thoát. Vậy, giáo pháp của đức Phật có khả năng làm cho chúng sinh không đọa lạc vào 4 cảnh giới xấu ác đầy đau khổ là Địa-ngục, Ngạ-quỉ, Bàng-sinh, và A-tu-la; mà tùy theo căn cơ và duyên nghiệp có thể sinh vào 5 cảnh giới ít đau khổ hoặc hoàn toàn an vui giải thoát là Người, Trời, Thanh-văn, Duyên-giác, và Bồ-tát. Có 5 pháp môn tu tập khác nhau cho 5 cõi này, mà thuật ngữ Phật học gọi là “ngũ thừa”:

Nhân thừa là giáo pháp bước đầu và căn bản nhất có khả năng giúp chúng sinh không bị đọa lạc vào 4 đường dữ (tứ ác đạo: A-tu-la, Súc-sinh, Ngạ-quỉ, Địa-ngục), mà được sinh vào cõi Người (Nhân đạo), đó là thọ trì “ba sự quay về nương tựa” (tam qui) và giữ gìn “năm điều răn cấm” (ngũ giới). Đây là điều vô cùng quan trọng, vì chỉ có con người mới có nhiều điều kiện thuận tiện để tu hành, giúp hành giả tiến lên các cõi cao hơn.
Thiên thừa là giáo pháp có khả năng chuyên chở chúng sinh từ cõi Người tiến lên các cõi Trời (Thiên đạo), hưởng phước báo an vui, thọ mạng lâu dài hơn cõi người rất nhiều; đó là giáo pháp “mười nghiệp lành” (thập thiện nghiệp) và “bốn thiền tám định” (tứ thiền bát định).
Thanh-văn thừa là giáo pháp có khả năng chuyên chở chúng sinh vượt thoát khỏi ba cõi, chấm dứt sinh tử, đạt đến cảnh giới hữu dư niết bàn, thành bậc A-la-hán; đó là giáo pháp “bốn sự thật cao quí” (tứ diệu đế).
Duyên-giác thừa là giáo pháp có khả năng chuyên chở chúng sinh vượt thoát khỏi ba cõi, chấm dứt sinh tử, đạt đến cảnh giới vô dư niết bàn, thành bậc Bích-chi Phật; đó là giáo pháp “mười hai nhân duyên” (thập nhị nhân duyên).
Bồ-tát thừa là giáo pháp có khả năng chuyên chở chúng sinh không những vượt thoát khỏi ba cõi, mà còn siêu việt cả các cảnh giới Thanh-văn, Duyên-giác, đạt đến cảnh giới đại niết bàn, thành tựu quả vị Bồ-đề Vô-thượng (tức quả Phật); đó là pháp môn “sáu pháp qua bờ” (lục độ) với sự phát huy tinh thần bi trí để cứu độ chúng sinh.

NĂM DỤC VỌNG (ngũ dục)

Tất cả những gì có sức quyến rũ con người trong cõi Dục này, được giáo lí Phật giáo bao gồm trong 5 thứ. Chúng là đối tượng ham muốn của con người; và cũng vì lòng tham đắm của con người sâu thăm thẳm, rộng không bờ bến, dai dẳng không ngưng nghỉ, bám chặt không buông thả, cho nên con người đã trở nên ích kỉ, mù quáng, ngông cuồng, hiểm ác, dã man, tàn bạo, để từ đó gây ra không biết bao nhiêu cảnh thống khổ, đau thương cho chính đồng loại, và cả đồng bào hoặc đồng tộc của mình. Năm thứ dục vọng ấy là:

Tiền của (tài): chỉ cho tất cả những thứ gì có thể làm thành tài sản vật chất của con người.
Sắc dục (sắc): cũng gọi là ái dục, tức là đời sống tình dục, lạc thú thể xác của con người do sự luyến ái giữa nam nữ đem lại.
Danh vị (danh): danh vọng và địa vị của con người trong xã hội.
Ăn uống (thực): những gì có thể nuôi sống thân mạng con người.
Ngủ nghỉ (thụy): sự ngủ nghỉ và tất cả những gì liên quan đến nó.

Mặt khác, trong kinh Hiền Nhân, năm thứ dục vọng được kể ra như sau:

Các thứ hình sắc tốt đẹp ở trần gian (sắc – đối tượng tham dục của mắt).
Các thứ âm thanh tuyệt diệu (thanh – đối tượng tham dục của tai).
Các loại mùi hương thơm quí (hương – đối tượng tham dục của mũi).
Các thức ngon vị ngọt (vị – đối tượng tham dục của lưỡi).
Các sự chạm xúc êm dịu, đê mê của da thịt (xúc – đối tượng tham dục của thân).

NĂM ĐỊA VỊ (ngũ vị)

Quá trình tu tập của tiểu thừa cũng như đại thừa, từ lúc phát tâm tu hành cho đến khi đạt được quả vị tối thượng, đều trải qua năm địa vị:

Năm địa vị của tiểu thừa:
Địa vị Tư-lương: cũng tức là địa vị Ba-hiền (xin xem lại mục “Ba-hiền” ở trước). Chữ “tư” nghĩa là trợ giúp; chữ “lương” nghĩa là lương thực. Như người đi xa cần có lương thực bên mình để tự nuôi thân, người tu hành cũng cần phải có lương thực để nuôi lớn huệ mạng; lương thực ở đây là phước đức và trí tuệ. Tư lương chính là vốn liếng để đi đến bồ đề niết bàn; vốn liếng ở đây là tất cả mọi pháp lành. Có bốn loại tư lương: 1) Tư lương phước đức: Tu tập các hạnh bố thí, trì giới, nhẫn nhục, v.v… 2) Tư lương trí tuệ: Tu tập quán chiếu để phát huy trí tuệ bát nhã. 3) Tư lương đời trước: Tất cả những nghiệp lành đã tu tập trong đời quá khứ. 4) Tư lương đời này: Tất cả các nghiệp lành đang tu tập trong đời hiện tại.
Địa vị Gia-hạnh: cũng tức là địa vị Bốn-thiện-căn (xin xem lại mục “Bốn Thiện Căn” ở trước).
Địa vị Kiến-đạo: tức quả Dự-lưu, hay nói chính xác hơn, đó là bước đầu của quả Dự-lưu, gọi là Dự-lưu-hướng. Kiến-đạo là một địa vị trong quá trình tu tập của hàng tiểu thừa. Dùng trí tuệ vô lậu quán chiếu thấy rõ nguyên lí bốn sự thật, gọi là “kiến đạo”. Hành giả, sau khi tu tập hoàn mãn địa vị Ba-hiền, rồi địa vị Bốn-gia-hạnh, thì trí vô lậu phát sinh, vượt khỏi địa vị phàm phu, tiến lên địa vị Kiến-đạo. Vậy, Kiến-đạo là bước đầu tiên trên con đường thánh nhân. Các phiền não cần đoạn trừ để đạt được địa vị Kiến-đạo, gọi là “kiến hoặc”.
Địa vị Tu-đạo: tức là hai quả Nhất-lai và Bất-hoàn, hay nói chính xác hơn, đó là địa vị bao gồm các hạng Dự-lưu-quả, Nhất-lai-hướng, Nhất-lai-quả, Bất-hoàn-hướng, Bất-hoàn-quả, và A-la-hán-hướng. Địa vị này hoàn toàn đoạn dứt phần “tư hoặc cõi Dục”.
Địa vị Vô-học: tức là quả A-la-hán, hay nói chính xác hơn, đó là hạng A-la-hán-quả. “Vô học” là đối lại với “hữu học”. Hành giả đã thông đạt cùng cực chân lí, không còn pháp nào để học nữa; đã đoạn trừ hết các kiến, tư hoặc trong ba cõi, không còn thứ mê hoặc nào để đoạn trừ nữa; cho nên gọi là bậc Vô-học.

Ghi chú: Từ “Vô-học” trong kinh luận thường được dùng để chỉ cho quả vị A-la-hán của Thanh-văn thừa, hay quả vị Bích-chi Phật của Duyên-giác thừa, hoặc quả vị Diệu-giác (Phật) của Bồ-tát thừa.

Năm địa vị của đại thừa:
Địa vị Tư-lương: (Xin xem ý nghĩa từ “tư lương” vừa trình bày ở trên.) Địa vị đầu tiên trên quá trình tu tập của Bồ-tát thừa cũng có tên là Tư-lương, tức “Tư-lương vị”. Địa vị này, từ thấp lên cao, gồm có 4 cấp: Mười-tín (10 bậc Tín), Mười-trụ (10 bậc Trụ), Mười-hạnh (10 bậc Hạnh), và Mười-hồi-hướng (10 bậc Hồi-hướng) (1). Hành giả ở địa vị này, trải qua bốn mươi bậc, tu tập mọi pháp lành để tích tụ phước đức và phát triển trí tuệ, chuẩn bị hành trang trên đường đi đến quả vị vô thượng bồ đề. – Xin nói thêm: Mười bậc Tín (tức cấp Mười-tín) vốn được chia nhỏ ra từ bậc Phát-tâm-trụ, là bậc đầu tiên của cấp Mười-trụ. Vì vậy, nếu thu mười bậc Tín ấy vào lại trong bậc Phát-tâm-trụ, thì 4 cấp thuộc địa vị Tư-lương chỉ còn 3 cấp Mười-trụ, Mười-hạnh và Mười-hồi-hướng. Ba cấp này, nếu được gộp chung lại thì gọi là địa vị Ba-hiền. Do đó, địa vị Tư-lương cũng tức là địa vị Ba-hiền.
Địa vị Gia-hạnh: Sau khi hoàn mãn địa vị Tư-lương, hành giả cần gia công tu tập, trải qua thêm bốn bậc Noãn, Đảnh, Nhẫn, và Thế-đệ-nhất,(2) phát sinh trí vô lậu, gọi là địa vị Gia-hạnh (cũng tức là địa vị Bốn-gia-hạnh). Từ địa vị này, hành giả tiến vào bậc Sơ-địa Bồ-tát.
Địa vị Thông-đạt (cũng gọi là địa vị Kiến-đạo): Đây là địa vị thứ ba trên quá trình tu tập của Bồ-tát thừa. Hành giả, sau khi đã trải qua một a tăng kì kiếp tu tập hoàn mãn địa vị Tư-lương, rồi địa vị Bốn-gia-hạnh, thì trí vô lậu phát sinh, thể hội thể tánh chân như bình đẳng, thấy được lí trung đạo, vượt khỏi địa vị phàm phu, bước lên bậc Sơ-địa Bồ-tát – nói chính xác hơn là giai đoạn “nhập tâm”(3) của Sơ-địa Bồ-tát.
Địa vị Tu-tập: là địa vị của hành giả đại thừa từ giai đoạn “trụ tâm” (xin xem chú thích số 3 ở dưới) của bậc Sơ-địa cho đến bậc Đẳng-giác Bồ-tát. Ở địa vị này, dù đã chứng đắc lí thể chân như, hành giả cũng vẫn tiếp tục tinh cần đoạn trừ hoặc chướng, chuyên tâm tu tập để phát huy căn bản trí – cho nên cũng gọi là địa vị Tu-đạo.
Địa vị Cứu-cánh: tức địa vị Diệu-giác, cũng tức là quả vị Phật-đà. Bồ-tát tu tập tiến đến địa vị Đẳng giác, về trình độ giác ngộ thì tương đồng với Phật, nhưng trên thực tế tu hành thì vẫn còn vướng một phẩm vô minh vi tế. Thánh giả đã trải qua 2 a- tăng-kì kiếp để tu tập hoàn mãn địa vị Tu-tập, khi vừa đoạn trừ tuyệt sạch phẩm vô minh vi tế cuối cùng này thì hạnh giác ngộ hoàn toàn viên mãn, trí tuệ viên diệu, cùng cực thanh tịnh, không còn gì hơn nữa, cho nên gọi là “Cứu-cánh”, trở thành một đức Phật. Vậy, Diệu-giác chỉ là một tên gọi khác của Phật; và đó là địa vị rốt ráo, nấc thang tột cùng của tiến trình tu hạnh Bồ-tát.

(1) Xin xem các mục “Mười Tín”, “Mười Trụ”, “Mười Hạnh”, “Mười Hồi Hướng” ở sau.

(2) Xin xem lại mục “Bốn Thiện Căn” ở trước.

(3) Từ bậc Sơ-địa cho đến bậc Thập-địa Bồ-tát, mỗi địa đều gồm 3 giai đoạn, gọi là “ba tâm”: – Giai đoạn đầu, “nhập tâm”: mới bước vào, chưa an trụ; – Giai đoạn giữa, “trụ tâm”: thời gian an trụ ở địa đó; – Giai đoạn chót, “xuất tâm”: thời gian cuối cùng, lúc sắp ra khỏi địa đó đề bước lên địa bên trên.

NĂM ĐỘN SỬ (ngũ độn sử)

Chữ “độn” nghĩa là ngu đần, ám độn; chữ “sử” nghĩa là sai khiến. “Sử” là một tên gọi khác của “căn bản phiền não”. 5 thứ phiền não căn bản tham, sân, si, mạn, nghi chính là 5 động lực sai khiến chúng sinh tạo vô số ác nghiệp để phải trôi lăn mãi trong dòng sinh tử; bản tính của chúng ngu độn, ù lì, rất khó dứt trừ, cho nên gọi là “5 độn sử”. (Xin xem các mục “Sáu Phiền Não Gốc Rễ” và “Mười Động Lực Sai Khiến” ở sau.) 5 độn sử cũng được gọi là “5 hoặc”, nghĩa là 5 tâm mê vọng.

NĂM KHẢ NĂNG và NĂM SỨC MẠNH (ngũ căn, ngũ lực)

“Căn” là gốc rễ (như trong từ “căn bản”), là điểm tựa (như trong từ “căn cứ”). “Ngũ căn” là năm nền tảng, năm điểm tựa, từ đó các pháp lành được phát sinh; hay nói cách khác, đó là năm khả năng phát sinh và nuôi lớn các thiện pháp. Năm khả năng đó là:

Lòng tin tưởng sâu đậm vào Ba Ngôi Báu (tín căn).
Chí kiên trì tu học và hành đạo (tinh tấn căn).
Thường trực sống trong tỉnh thức (niệm căn).
Tâm ý tập trung, tĩnh lặng (định căn).
Quán chiếu để thấy rõ chân lí (tuệ căn).

Khi “năm khả năng” (ngũ căn) trở nên lớn mạnh thì chúng sẽ là “năm sức mạnh” (ngũ lực) có thể đánh tan mọi phiền não, chướng ngại. Vì vậy, năm khả năng và năm sức mạnh bao giờ cũng liên quan mật thiết với nhau. Có được năm khả năng là có được năm sức mạnh:

Khi lòng tin tưởng vào Ba Ngôi Báu trở nên lớn mạnh (tín lực) thì có thể đánh tan được mọi tin tưởng sai lầm.
Khi chí kiên trì tu học và hành đạo trở nên lớn mạnh (tinh tấn lực) thì có thể đánh tan tính lười biếng, buông lung, hôn trầm của bản thân.
Khi nếp sống tỉnh thức đã trở nên lớn mạnh (niệm lực) thì không còn những tư tưởng sai quấy, không nghĩ đến những điều vô ích.
Khi sự tập trung của tâm ý trở nên lớn mạnh (định lực) thì mọi loạn tưởng sẽ tan biến hết.
Khi trí tuệ quán chiếu trở nên lớn mạnh (tuệ lực) thì mọi phiền não, kiến chấp, vô minh đều bị bật hết gốc rễ.

Do tính chất đó, năm khả năng và năm sức mạnh đã trở thành những trợ lực quan trọng cho hành giả trên tiến trình giác ngộ.

NĂM GIAI ĐOẠN TÂM BIẾT VẬT (ngũ tâm)

Khi tâm thức tiếp xúc và nhận biết đối tượng, phải trải qua năm giai đoạn theo thuận tự như sau:

Suất nhĩ, nghĩa là đột nhiên hiện khởi. Ví dụ, khi nhãn thức tiếp xúc với cảnh vật, thì sự khởi động của tâm ở cái sát na đầu tiên là sự phát khởi mặc ý một cách đột nhiên, chưa có niệm phân biệt tốt xấu nào; tâm thức ở giai đoạn đó được gọi là “suất nhĩ tâm”.
Tầm cầu, nghĩa là muốn biết rõ đối tượng. Sau giai đoạn đột nhiên phát khởi, tâm thức muốn tìm kiếm, suy xét để biết đối tượng là vật gì. Tâm thức ở giai đoạn này đã sinh khởi cái biết phân biệt, và được gọi là “tầm cầu tâm”.
Quyết định, nghĩa là thẩm định tốt xấu. Sau khi đã có cái thấy phân biệt về đối tượng, đây là giai đoạn mà tâm thức thẩm định đối tượng ấy là tốt hay xấu, được gọi là “quyết định tâm”.
Nhiễm tịnh, nghĩa là thích hay không thích. Sau khi đã thẩm định đối tượng là tốt hay xấu, đây là giai đoạn tâm thức tỏ rõ tình cảm yêu ghét đối với đối tượng, được gọi là “nhiễm tịnh tâm”.
Đẳng lưu, nghĩa là giữ mãi tình cảm yêu ghét. Đã có tình cảm yêu ghét phân biệt đối với đối tượng tốt xấu, tâm thức sẽ tiếp tục giữ mãi mối tình cảm phân biệt ấy: đã yêu thích đối tượng tốt thì cứ tiếp tục giữ niệm yêu thích ấy đối với đối tượng tốt ấy; đã ghét bỏ đối tượng xấu thì cứ tiếp tục giữ niệm ghét bỏ đối với đối tượng xấu ấy; được gọi là “đẳng lưu tâm”.

Trong năm giai đoạn của tâm biết vật trên đây, chỉ có giai đoạn đầu là kéo dài trong một niệm, còn cả bốn giai đoạn sau thì kéo dài hơn một niệm.

NĂM GIỚI (ngũ giới)

Ý nghĩa của “giới” đã được đề cập tới trong mục “Ba Môn Học Giải Thoát” ở trước. Năm giới sau đây được dành riêng cho chúng tại gia. Dù vậy, chẳng những chúng làm căn bản đức hạnh cho chúng tại gia mà còn làm căn bản đức hạnh cho cả chúng xuất gia.

Không sát hại (bất sát sinh).

Không được giết hại sinh mạng, không được tán thành sự chém giết. Phải tìm mọi cách có thể để bảo vệ sinh mạng. Phải chọn một nghề nghiệp không gây tàn hại cho con người, muôn vật và thiên nhiên.

Không trộm cướp (bất đạo).

Không được lấy làm tư hữu những tiền bạc và của cải không phải do mình tạo ra, hoặc do người khác biếu tặng. Phải biết ngăn ngừa những kẻ tích trữ và làm giàu bất lương không kể gì đến sự đau khổ của những kẻ bị áp bức và thua thiệt.

Không tà dâm (bất tà dâm).

Không được ăn nằm với những người không phải là vợ hay chồng mình. Phải ý thức được những đau khổ mà mình có thể gây ra cho kẻ khác vì hành động bất chính của mình. Muốn bảo vệ hạnh phúc của mình và của người khác thì phải biết tôn trọng những cam kết của mình và của người khác.

Không vọng ngữ (bất vọng ngữ).

Không được nói những điều sai với sự thật. Không được nói những lời gây chia rẽ và căm thù. Không được loan truyền những tin tức mà không biết chắc là có thật. Không được phê bình và lên án những điều mình không biết chắc. Không được nói những điều có thể tạo nên sự bất hòa trong gia đình và trong đoàn thể, những điều có thể làm tan vỡ gia đình và đoàn thể. Phải nói những lời chân thật và có giá trị xây dựng sự hiểu biết và hòa giải.

Không uống rượu và dùng các chất ma túy (bất ẩm tửu).

Không được uống rượu và dùng các chất ma túy. Phải ý thức được rằng thân thể mình là do tổ tiên và dòng họ trao truyền lại, và tàn hại thân thể mình bằng rượu và các chất ma túy là một tội bất hiếu đối với tổ tiên và dòng họ.

NĂM HẠNH (ngũ hạnh)

Hành giả tu hạnh Bồ-tát, cần tu tập 5 hạnh sau đây:

Thánh hạnh. Chữ “thánh” ở đây ý nói là chân chính. Các hành động của Bồ-tát đều nương vào giới định tuệ làm chuẩn mực, gọi là “thánh hạnh”.
Phạm hạnh. Chữ “phạm” có nghĩa là thanh tịnh. Bồ-tát không vướng mắc vào hai cực đoan có và không, cho nên không bị nhiễm ô, tâm thường thanh tịnh. Bằng tâm thanh tịnh này mà vận dụng đức từ bi, cứu giúp chúng sinh hết đau khổ được an vui, gọi là “phạm hạnh”.
Thiên hạnh. Chữ “thiên” ở đây tức là thiên nhiên. Bồ-tát thể hội được cái lí tánh của thiên nhiên, tức tánh không của vạn pháp, mà thành tựu được diệu hạnh, gọi là “thiên hạnh”.
Anh nhi hạnh. Chữ “anh nhi” nghĩa là trẻ con, ở đây dùng ví dụ cho trời, người và các hành giả tiểu thừa. Với tâm từ bi, Bồ-tát tự coi mình đồng như trời, người và Thanh-văn, Duyên-giác, không có việc thiện nhỏ nào mà không làm, gọi là “anh nhi hạnh”.
Bệnh hạnh. Chữ “bệnh” ý nói là phiền não, bệnh khổ. Vì cứu độ chúng sinh, Bồ-tát vận dụng tâm đại bi bình đẳng, thị hiện các thân tướng phiền não, bệnh khổ đồng như chúng sinh, gọi là “bệnh hạnh”.

NĂM HOẶC (ngũ hoặc)

(Xin xem lại mục “Năm Độn Sử” ở trên.)

NĂM LỢI SỬ (ngũ lợi sử)

Chữ “lợi” ở đây nghĩa là mạnh mẽ, nhạy bén. “5 lợi sử” là tên gọi khác của “5 cái thấy sai lạc” (ngũ kiến – cũng tức là “ác kiến” trong 6 loại phiền não căn bản). Đó là 5 thứ kiến chấp độc hại, khiến cho chúng sinh mê muội, không nhận chân được chân lí của vạn pháp, từ đó mà gây bao ác nghiệp để phải mãi mãi trầm luân; tính chất của chúng mạnh mẽ, nhạy bén, tuy không nặng nề bằng 5 thứ “độn sử”, nhưng cũng khó dứt trừ tuyệt sạch, nên gọi là “5 lợi sử”. (Xin xem lại mục “Năm Cái Thấy Sai Lạc” ở trên, và hai mục “Sáu Phiền Não Gốc Rễ”, “Mười Động Lực Sai Khiến” ở sau.)

NĂM PHÉP QUÁN (ngũ quán)

Có ba pháp số về “Năm Phép Quán”:

Năm Phép Quán Ngưng Loạn Tưởng (ngũ đình tâm quán).

Năm phép quán niệm này có công năng chận đứng loạn tưởng, dập tắt phiền não, làm cho tâm ý được định tĩnh, sáng suốt, là bước đầu của tiến trình tu định.

Quán niệm thân thể và vạn vật đều là nhiễm ô, không trong sạch (bất tịnh quán), do đó mà chận đứng được tâm tham dục.
Quán niệm để thấy mọi người và mọi loài đang phải sống khổ đau vì vô minh, do đó phát khởi tình thương rộng lớn (từ bi quán), và nhờ vậy mà dứt bỏ được tâm sân hận, oán thù.
Quán niệm về đạo lí duyên khởi trong quá trình sinh diệt của vạn hữu (nhân duyên quán) để thấy rõ chân tướng của thực tại, nhờ đó mà dứt bỏ được tâm ngu si, tà kiến, cố chấp.
Quán niệm về 6 nguyên tố (lục đại: rắn chắc, lưu nhuận, viêm nhiệt, chuyển động, trống rỗng, tâm thức) tạo thành bản thân, hoặc về 18 khu vực (thập bát giới) của thân (6 căn), cảnh (6 trần), và nhận thức (6 thức). Sự phân tích này giúp ta thấy được sự giả hợp của thân tâm mà ta thường cho đó là cái “ta”, nhằm đánh tan tâm chấp ngã (ngã kiến). Danh từ Phật học Hán Việt gọi phép quán niệm này là “giới phân biệt quán”. (“Giới” nghĩa là khu vực.)
Quán niệm hơi thở bằng cách đếm hơi thở vô, hơi thở ra (sổ tức quán), nhằm “cột” tâm lại, không để giây phút nào bị tán loạn, xao lãng.

Có chỗ lại cho rằng, vì phép quán niệm thứ tư (giới phân biệt quán) có cùng tính chất với phép quán niệm thứ ba (nhân duyên quán), nên gom lại thành một – chỉ có nhân duyên quán; và phép quán niệm thứ tư được thay bằng Phật quán, tức là quán niệm về thân tướng trang nghiêm, thanh tịnh và các đức tính cao thượng của đức Phật, từ đó mà bao nhiêu phiền não, nghiệp chướng đều bị tiêu trừ.

Năm Phép Quán Trước Khi Ăn (thực thời ngũ quán).

Ăn cơm có quán niệm là ăn cơm trong chánh niệm, ăn cơm trong tỉnh thức. Quán niệm như sau:

Nhìn bát cơm, hãy quán niệm về những nguồn lực đã làm cho có bát cơm, như: bác nông phu, con trâu, cái cày, hạt giống, đất, nước, ánh sáng, nhà máy xay lúa, phương tiện chuyên chở v.v… Quán niệm như vậy để thấy rằng, bát cơm đến với ta không phải là chuyện giản dị; không phải chỉ cần bỏ ra đồng bạc là có được bát cơm. Sự hiện hữu của bát cơm trước mặt ta đồng thời là sự hiện hữu của cả vũ trụ, trong đó có sự hiện hữu của ta. Bát cơm nuôi sống ta, đồng thời bảo cho ta biết là ta đang mang một nguồn ơn nghĩa vô tận mà ta có nhiệm vụ phải đáp đền.

Khi đã thực tập thuần thục, ta có thể quán niệm điều này bằng một ý tưởng ngắn gọn: “Thức ăn này là tặng phẩm của đất trời và công phu lao tác.”

Nhìn bát cơm, hãy quán niệm về bản thân ta, xem có tư cách xứng đáng để ăn bát cơm ấy không. Ta nên lặp lại câu nói ở trên: “không phải chỉ cần bỏ ra đồng bạc là có được bát cơm.” Có những người giàu có tiền muôn bạc triệu nhưng không có tư cách xứng đáng để ăn bát cơm, hoặc có lúc không có được bát cơm để ăn. Trong thiền môn có câu châm ngôn: “Bất tác bất thực” (không làm thì không ăn). Ý nghĩa của câu châm ngôn này là chính ta phải bỏ công sức ra để góp phần vào việc làm cho có bát cơm, để ta không phải hổ thẹn khi bưng bát cơm lên đưa vào miệng. Bưng bát cơm lên mà không thấy hổ thẹn tức là ta được ăn cơm trong an lạc. Như trên vừa nói, sự hiện hữu của bát cơm trước mặt ta cũng đồng thời là sự hiện hữu của cả vũ trụ, vì vậy, không cứ gì phải trực tiếp cày cấy, xay lúa giã gạo mới là đóng góp công sức vào bát cơm, mà ta có thể cống hiến bất cứ khả năng nào mà ta có, cùng với thì giờ và tâm lực cho cuộc đời, là ta đã góp phần vào việc làm cho có bát cơm rồi vậy.

Khi đã thực tập thuần thục, ta có thể quán niệm điều này bằng một ý tưởng ngắn gọn: “Xin nguyện sống xứng đáng để thọ nhận thức ăn này.”

Nhìn bát cơm, dù ta đã quán niệm và tự biết mình có tư cách xứng đáng để ăn bát cơm, nhưng không vì thế mà cho rằng “ta có quyền ăn cho thỏa thích!” Ta nên tiếp tục quán niệm để biết xót thương những người đang chịu đói khát ở khắp nơi trên thế giới. Quán niệm như thế ta sẽ bỏ được tính tham lam và phát triển tình thương trong ta, để một ngày nào đó, có thể lắm, ta sẽ làm được một cái gì để góp phần vào việc thay đổi tình trạng bất công của cuộc sống hiện nay.

Khi đã thực tập thuần thục, ta có thể quán niệm điều này bằng một ý tưởng ngắn gọn: “Xin nhớ ngăn ngừa những tật xấu, nhất là tật tham lam.”

Ngồi trước bát cơm mà lòng tham đã bị dập tắt thì hành giả sẽ thấy được rằng, bát cơm quả thật là phương thuốc mầu nhiệm để nuôi dưỡng và trị bệnh gầy yếu cho cơ thể. Khi đã thấy rõ như vậy, hành giả sẽ biết quí trọng thức ăn, và càng cẩn trọng trong việc chọn lựa thức ăn – nghĩa là chỉ ăn những thức ăn nào có tính chất nuôi dưỡng mà không gây tật bệnh cho cơ thể. Cẩn trọng như thế là vì hành giả luôn luôn có ý thức rằng, nếu hành giả khỏe mạnh, an vui thì những người liên hệ chung quanh cũng khỏe mạnh, an vui; nếu hành giả bệnh tật, đau khổ thì họ cũng bị ảnh hưởng y như vậy.

Khi đã thực tập thuần thục, ta có thể quán niệm điều này bằng một ý tưởng ngắn gọn: “Chỉ xin ăn những thức ăn có tác dụng nuôi dưỡng và ngăn ngừa tật bệnh.”

Nếu sự đam mê ăn uống không làm cho hành giả tu học và hành đạo được thì đói khát cũng không thể nào làm cho hành giả tu học và hành đạo được. Cho nên, khi nhìn bát cơm để trước mặt, hành giả hãy quán niệm để thấy đó là nguồn năng mầu nhiệm để nuôi sống và bảo vệ thân mạng. Thân mạng có được bảo vệ thì đạo nghiệp mới viên thành.

Không riêng gì cho hành giả, mà bát cơm cũng còn là nguồn năng mầu nhiệm để nuôi sống và bảo vệ thân mạng của bao nhiêu triệu người đang bị đói khổ trên thế giới, cũng như của muôn loài chúng sinh khác. Bệnh đói là một chứng bệnh vô cùng thê thảm trong đời sống nhân loại và mọi loài chúng sinh! Nếu ngồi trước bát cơm mà thấy được điều đó thì hành giả sẽ phát khởi tình thương rộng lớn và tâm nguyện vì đời phụng sự, đem khả năng và tâm lực giúp người cứu vật, cho đến khi thành tựu đạo nghiệp.

Khi đã thực tập thuần thục, ta có thể quán niệm điều này bằng một ý tưởng ngắn gọn: “Vì muốn thành tựu đạo nghiệp nên thọ nhận thức ăn này.”

Năm Phép Quán của Bồ Tát Quán Thế Âm (Quán Âm ngũ quán).

Sở dĩ được gọi là “năm phép quán của Bồ Tát Quán Thế Âm” là vì năm phép quán niệm này được ghi trong kinh Pháp Hoa (phẩm “Phổ Môn”), khi đức Phật tán dương hạnh nguyện độ sinh của đức Bồ Tát Quán Thế Âm.

Chân quán: Quán chiếu về tính không của vạn hữu để trừ khử mọi kiến chấp và tư tưởng sai lạc, từ đó thấy rõ thật tướng bình đẳng của vạn hữu.
Thanh tịnh quán: Quán chiếu về tính giả của vạn hữu để diệt trừ tận gốc rễ mọi phiền não, dù là những loại phiền não vi tế nằm trong sâu thẳm tận cùng của tàng thức (a-lại-da), nhờ đó mà tâm thức hoàn toàn thanh tịnh.
Trí tuệ quán: Khi mọi gốc rễ thâm sâu của vô minh đã bị bật tung hết rồi, khi mà mọi chủng tử ô nhiễm đã chuyển hóa sang trạng thái thanh tịnh hết rồi, thì tuệ giác bừng sáng, chiếu rọi mười phương, diệu dụng tự tại vô ngại.
Bi quán: Do tâm nguyện độ sinh, Bồ-tát dùng ba phép quán ở trên quán chiếu mọi khổ não của chúng sinh để giúp họ diệt khổ.
Từ quán: Do tâm nguyện độ sinh, Bồ-tát dùng ba phép quán ở trên quán chiếu mọi khổ não của chúng sinh để đem niềm an vui đến cho họ.

Nếu đem so sánh, ta thấy ba phép quán đầu của năm phép quán này có phần phù hợp với ba phép quán của tông Thiên Thai(1):

– chân quán – – – – – – – – – – – – – – – – không quán

– thanh tịnh quán – – – – – – – – – – – – giả quán

– trí tuệ quán – – – – – – – – – – – – – – – trung quán

Nhưng khác nhau ở chỗ, ba phép quán của tông Thiên Thai chỉ đề cập đến thành quả giác ngộ mà không đề cập đến hạnh nguyện độ sinh như ở năm phép quán của Bồ Tát Quán Thế Âm.

Mặt khác, nếu so sánh với bốn trí tuệ của bậc giác ngộ(2), ta có thể coi chân quán là bình đẳng tánh trí, thanh tịnh quán là đại viên cảnh trí, trí tuệ quán là diệu quan sát trí, và bi quán cùng với từ quán là thành sở tác trí.

(1) Xin xem lại mục “Một Tâm Ba Phép Quán” ở trước.

(2) Xin xem lại mục “Bốn Trí Tuệ” ở trước.

NĂM THỜI THUYẾT GIÁO (ngũ thời giáo)

Năm thời thuyết giáo không phải là một chương trình bố giáo của đức Phật do chính Ngài vạch ra sau khi thành đạo. Thực tế thì trong suốt cuộc đời giáo hóa, đức Phật chỉ sử dụng cách thức “quán cơ và đối cơ thuyết pháp”. Năm thời thuyết giáo chỉ là một cách xét đoán, một cách hệ thống hóa của truyền thống Phật giáo Trung-hoa về công trình bố giáo của đức Phật trong suốt cuộc đời hoằng hóa. Có ít ra là 4 thuyết về “ngũ thời giáo” trong truyền thống Phật giáo Trung-quốc, là các thuyết của Tuệ Quán (đời Lưu-Tống), Lưu Cầu (đời Nam-Tề), Trí Khải (đời Tùy) và Pháp Bảo (đời Đường), trong đó, thuyết của đại sư Trí Khải (được trình bày sau đây) là được phổ biến thịnh hành nhất. Thánh điển mà đức Thích Tôn đã giảng nói trong suốt cuộc đời hóa độ, đại sư đã theo thuận tự thời gian mà phân định làm năm thời kì như sau:

Thời Hoa-nghiêm: chỉ cho khoảng thời gian 21 ngày đầu tiên sau ngày thành đạo, ngay tại Bồ-đề đạo tràng, đức Phật nói kinh Hoa Nghiêm, nội dung cao sâu huyền diệu, thính chúng gồm toàn chư vị đại Bồ-tát. Kinh Hoa Nghiêm gồm có hai phần rõ rệt: phần đầu và phần sau. Phần đầu là phần Phật nói trong thời Hoa-nghiêm này. Đó là trí tuệ Phật, là cảnh giới nội chứng mà đức Thích Tôn vừa thành tựu viên mãn, liền đem giảng nói ngay. Bởi vậy trong thời pháp này chưa có thính chúng thuộc hàng Thanh-văn, mà chỉ toàn là hàng Bồ-tát pháp thân. Về sau, tại rừng Thệ-đa (tức vườn Cấp-cô-độc, thành Xá-vệ), đức Phật nói phần sau của kinh Hoa Nghiêm (tức phẩm “Nhập Pháp Giới”), mới có chúng Thanh-văn tham dự. Với đặc điểm như vừa nói, thời Hoa-nghiêm cũng được gọi là thời “Nhật chiếu cao sơn” (mặt trời mới lên, soi sáng những ngọn núi cao trước nhất). Thời Hoa-nghiêm cũng là thời pháp mà đức Phật muốn thử nghiệm xem giáo pháp của Ngài có thích hợp với căn cơ chúng sinh hay không, cho nên cũng được gọi là thời “Nghĩ nghi”. Trong kinh điển đức Phật thường đem năm vị của sữa để ví dụ cho tính chất cao thấp của các pháp môn. Đại sư Trí Khải cũng áp dụng, đem năm vị sữa ấy mà ví dụ cho thuận tự của năm thời giáo; theo đó, thời Hoa-nghiêm được ví như “nhũ vị” (vị sữa tươi nguyên chất mới vừa được vắt ra khỏi thân con bò).
Thời Lộc-uyển: chỉ cho khoảng thời gian 12 năm sau ngày thành đạo. Trong suốt khoảng thời gian này, đức Phật đã du hóa khắp trên 16 nước lớn (của Ấn-độ lúc bấy giờ), nói bốn bộ kinh A Hàm là loại giáo pháp tiểu thừa, hóa độ cho chúng sinh căn cơ yếu kém. Khởi đầu cho thời kì này là bài pháp Tứ Đế Phật nói đầu tiên tại vườn Lộc-uyển, cho nên gọi là thời Lộc-uyển. Kinh điển chính yếu Phật nói trong thời kì này là bốn bộ A Hàm, cho nên cũng được gọi là thời A-hàm. Giáo pháp trong thời kì này chỉ dành cho người có căn cơ thấp kém, giống như mặt trời đã lên hơi cao, soi sáng tới những hang tối nơi sườn núi, cho nên cũng được gọi là thời “Nhật chiếu u cốc”. Về ý nghĩa giáo hóa, đức Phật chọn những người căn cơ thấp kém làm đối tượng giáo hóa, để từ đó dần dần hướng dẫn họ tiến lên đạo Nhất-thừa, cho nên thời kì này cũng được gọi là thời “Dụ dẫn”. Về thuận tự giáo hóa, thời Lộc-uyển này được ví như “lạc vị” (vị sữa đặc được chế biến từ sữa tươi).
Thời Phương-đẳng: chỉ cho khoảng thời gian 8 năm sau thời Lộc-uyển. Trong thời kì này Phật nói các kinh điển đại thừa như Duy Ma Cật, Thắng Man, Tư Ích v.v…, được coi như buổi đầu của con đường hoằng dương giáo pháp đại thừa, cho nên gọi là thời Phương-đẳng. Nội dung của giáo pháp trong thời kì này nhằm đả phá những kiến chấp thiên lệch, những quả vị chứng đắc thấp kém ở thời Lộc-uyển trước; đồng thời đề cao giáo pháp cao sâu mầu nhiệm đại thừa, nhằm khai mở trí tuệ lớn cho hàng tiểu thừa, khuyến khích họ từ bỏ cái địa vị thấp kém để tiến lên đạo quả cao thượng. Vì vậy, thời kì này cũng được gọi là “Đàn ha thời” (trách cứ tiểu thừa). Thời kì này cũng giống như mặt trời đã lên khá cao, chiếu sáng tới những nơi đất bằng, cho nên được gọi là thời “Nhật chiếu bình địa”. Về thuận tự giáo hóa, thời kì này được ví như “sinh tô vị” (vị kem được chế biến từ sữa đặc).
Thời Bát-nhã: chỉ cho khoảng thời gian 22 năm sau thời Phương-đẳng. Trong thời kì này đức Phật nói kinh hệ Bát Nhã, xiển dương giáo nghĩa vạn pháp đều không, nhằm đào thải các tư tưởng thiên chấp, phân biệt về đại thừa, tiểu thừa; dung hợp tiểu thừa và đại thừa thành “một vị”, cho nên cũng được gọi là “Đào-thải thời”. Thời Bát-nhã này giống như lúc mặt trời ở vào giờ Tị (10 giờ trưa), cho nên cũng được tông Thiên Thai gọi là “Ngung trung thời”; và đối với thuận tự giáo hóa, nó được ví như “thục tô vị” (vị bơ được chế biến từ kem).
Thời Pháp-hoa Niết-bàn: chỉ cho khoảng thời gian 8 năm sau thời Bát-nhã và trước giờ phút Phật nhập diệt. Giáo pháp Phật nói trong thời kì này thuộc loại liễu nghĩa thượng thừa, khiến cho người nghe có được năng lực tiến đến cảnh giới tối cao, chứng nhập tri kiến Phật; đó là giáo pháp Nhất-thừa, giáo pháp tuyệt đỉnh, giống như mặt trời ở vào giờ Ngọ (giữa trưa), cho nên cũng được gọi là thời “Nhật luân đương Ngọ”. Về thuận tự giáo hóa, thời kì này được ví như “đề hồ vị” (vị phó-mát được chế biến từ bơ, ngon nhất, bổ nhất trong năm vị của sữa).

Năm thời kì thuyết giáo như trên, cộng lại cả thảy là 50 năm. Đó là chiếu theo thuyết cũ về niên đại của đức Phật: 19 tuổi xuất gia, 30 tuổi thành đạo, 80 tuổi nhập diệt; theo đó, thời gian giáo hóa độ sinh của Phật là 50 năm.

NĂM THỨ CHE LẤP (ngũ cái)

Đây là năm loại phiền não thường che lấp tâm tính của chúng sinh, khiến cho các pháp lành không thể phát sinh được:

Tham dục: Tham đắm ngũ dục không biết chán, do đó mà tâm tính bị che lấp.
Sân hận: Gặp hoàn cảnh không vừa ý thì sinh cáu giận bực tức, do đó mà tâm tính bị che lấp.
Hôn miên: Hôn trầm và ham ngủ, làm cho tâm tính trì trệ, lười biếng, không tỉnh táo, không tích cực hoạt động, tu tập.
Trạo hối: Tâm chao động lăng xăng, tán loạn, mãi ôm giữ những việc xấu đã qua rồi sinh phiền muộn, làm cho không định tĩnh, thảnh thơi, nhẹ nhàng.
Nghi pháp: Đối với giáo pháp thì nghi ngờ, do dự, khiến cho tín tâm không phát khởi được.

NĂM THỨ DƠ BẨN (ngũ trược)

Chữ “trược” nghĩa là dơ bẩn, nhưng tính chất “dơ bẩn” ở đây không phải chỉ cho sự dơ bẩn vật chất như thân thể đầy cáu ghét, quần áo dính đầy bùn đất, bàn ghế đầy bụi bặm v.v…, mà chỉ cho đời sống đau khổ, tính tình xấu ác, không trong sạch của tất cả chúng sinh phàm phu. Năm thứ dơ bẩn đó là:

Kiếp dơ bẩn (kiếp trược). Kiếp sống của chúng sinh phàm phu cứ tăng dài giảm ngắn, luôn luôn bất an, đến thời kì nhất định thì xảy ra các tai nạn, nhỏ thì có đói khát, dịch bệnh, đao binh; lớn thì có lửa cháy thiêu đốt, nước dâng cao tràn khắp, gió bão vùi dập; làm cho không thứ gì là không bị hủy hoại, tiêu diệt; cho nên nói là “kiếp dơ bẩn”.
Thấy biết dơ bẩn (kiến trược). Tất cả năm phương diện thấy biết (ngũ kiến, hay ngũ lợi sử: thân kiến, biên kiến, tà kiến, kiến thủ kiến, giới cấm thủ kiến) của chúng sinh phàm phu đều sai lầm, không đúng với chân tướng vạn pháp, cho nên nói là “thấy biết dơ bẩn”.
Phiền não dơ bẩn (phiền não trược). Chúng sinh phàm phu đầy dẫy ái dục, xan tham, hư dối v.v…, nói tổng quát là bị năm loại tính tình xấu ác độc hại căn bản nhất là tham lam, sân hận, si mê, kiêu mạn, nghi ngờ, thường xuyên làm não loạn tâm thần; cho nên nói là “phiền não dơ bẩn”.
Chúng sinh dơ bẩn (chúng sinh trược). Chúng sinh phàm phu rất nhiều tính xấu, không hiếu kính cha mẹ, không tôn trọng sư trưởng, không tin nhân quả, thường gây nghiệp ác, không sợ ác báo, không làm việc thiện, không tạo phước đức, không tu trí tuệ, không giữ gìn cấm giới, v.v…; cho nên nói là “chúng sinh dơ bẩn”.
Thọ mạng dơ bẩn (mạng trược). Từ buổi xa xưa, mạng sống con người rất dài, đến tám vạn tuổi; nhưng rồi, vì tính tình càng ngày càng ác độc, cho nên mạng sống cứ giảm ngắn dần, cho đến nay rất ít người được sống đến trăm tuổi; cho nên nói là “thọ mạng dơ bẩn”.

NĂM THỨ TRÓI BUỘC (ngũ kết – ngũ kết sử)

“Kết” là một tên gọi khác của phiền não. Vì phiền não luôn luôn trói buộc, khiến chúng sinh mãi mãi luân chuyển trong ba cõi, không bao giờ thoát khỏi được, cho nên gọi là “kết”, hay “kết sử”. Có 5 thứ phiền não trói buộc, thuật ngữ Phật học gọi là “ngũ kết”, gồm có:

Tham kết: lòng tham dục trói buộc
Sân kết: lòng sân hận trói buộc
Mạn kết: lòng kiêu mạn trói buộc
Tật kết: lòng ganh ghét trói buộc
Xan kết: lòng keo kiệt trói buộc

NĂM TỘI NGHỊCH (ngũ nghịch tội) – NĂM NGHIỆP VÔ GIÁN (ngũ vô gián nghiệp)

Đây là năm hành động xấu xa nhất, độc ác nhất, tội lỗi nặng nề nhất mà con người có thể làm. Chỉ cần gây một trong năm loại tội lỗi này cũng đủ để đọa vào địa ngục Vô-gián. Có hai loại “năm tội nghịch”:

a) Theo tiểu thừa giáo, năm tội nghịch gồm có: giết cha, giết mẹ, giết bậc A-la-hán, có ác ý làm cho thân Phật chảy máu, và phá hoại sự hòa hợp của tăng đoàn.

Cần chú ý đến tội thứ tư, “có ác ý làm cho thân Phật chảy máu”. Trong tiểu sử của đức Phật Thích Ca, chúng ta thấy có hai trường hợp thân Phật bị làm cho chảy máu được ghi lại: Trường hợp thứ nhất, đại đức Đề Bà Đạt Đa khởi ác tâm hại Phật, đã xô đá từ trên đỉnh núi Linh-thứu cho lăn xuống chân núi, một mảnh đá bể văng trúng, làm chân Phật chảy máu. Trường hợp thứ hai, y sĩ Kì Bà, vì chữa trị vết thương cho Phật, phải dùng kim châm làm thân Phật chảy máu. Trong hai trường hợp ấy, Đề Bà Đạt Đa làm thân Phật chảy máu do ác tâm, phạm một trong năm tội nghịch; Kì Bà làm thân Phật chảy máu do thiện tâm, đã không phạm tội còn được phước báo. Lại nữa, đời nay không có Phật tại thế thì không có trường hợp phạm tội này sao? Chúng tôi nghĩ, dù không có Phật tại thế, nhưng những biểu tượng về Phật (tức tất cả các loại tượng, hình Phật) cũng tức là thân Phật. Nếu có ác ý phỉ báng, chà đạp, đập phá, hủy hoại các biểu tượng ấy, đều được coi là phạm tội “có ác ý làm cho thân Phật chảy máu”. Trong Thiền tông, câu “Xuất Phật thân huyết” chuyên được dùng để chỉ cho ý niệm chấp trước vào thân thanh tịnh của Phật; bởi vì, Phật tánh vốn thanh tịnh, nhưng kẻ phàm phu lại mê muội vọng chấp, bám dính vào đó, cuồng si không sáng suốt, bị coi như làm thân Phật bị chảy máu.

Về tội “phá hoại sự hòa hợp của tăng đoàn”, có hai trường hợp: Trường hợp thứ nhất, tách khỏi tăng đoàn mà mình đang sinh hoạt để thành lập tăng đoàn mới, thực hành các pháp bố-tát, yết-ma v.v… riêng, gọi là phá “yết-ma-tăng”. Trường hợp thứ hai, tách khỏi tăng đoàn để lập tăng đoàn mới, tự mình xưng làm giáo chủ (hoặc thờ một nhân vật tà đạo khác làm giáo chủ), đề xướng học thuyết mới sai trái với chánh pháp, gọi là phá “pháp-luân-tăng”. Ngoài ra, những trường hợp khác như dùng thủ đoạn để li gián những người trong tăng đoàn, làm cho họ lập phe phái chống đối nhau; làm cho người này nghi kị, hiềm khích người kia; làm cho một hay nhiều người chán nản, thối chí trên bước đường tu học, thậm chí phải hoàn tục; v.v…, nói chung, tất cả những trường hợp làm mất cái không khí thanh tịnh, hòa hợp, gây rối loạn, bất an trong tăng đoàn, đều được coi là phạm tội “phá hoại sự hòa hợp của tăng đoàn”.

Có người cân phân tính nặng nhẹ của năm tội nghịch trên, và cho rằng, tội “phá hòa hiệp tăng” là nặng nhất, thứ đến là “xuất Phật thân huyết”, nhẹ hơn là “sát A-la-hán”, kế đó là “sát mẫu”, nhẹ nhất là “sát phụ”. Nhưng sự cân phân này xét ra vô ích; bởi vì, phạm bất cứ tội nào trong năm tội trên cũng đều sa vào địa ngục vô-gián, thì cân phân làm gì!

b) Năm tội nghịch theo đại thừa gồm có: – phá hoại chùa tháp, thiêu hủy kinh tượng, cưỡng đoạt của cải của thường trụ; – hủy báng giáo pháp cùng các bậc thánh đức; – làm trở ngại sự tu hành của người xuất gia, hoặc sát hại những người xuất gia; – phạm một trong năm tội nghịch của tiểu thừa (nói trên); – chủ trương không có nhân quả nghiệp báo rồi mặc tình gây tội ác, và sai sử người khác gây tội ác.

NĂM UẨN (ngũ uẩn)

“Uẩn”(1) là nhóm, là tích tụ. Năm uẩn là năm yếu tố kết hợp tạo nên bản thân con người, gồm có:

Sắc (sắc uẩn), là tất cả các bộ phận sinh lí, nói chung là thân thể của con người.
Thọ (thọ uẩn), là cảm giác sinh lí sinh ra khi các giác quan của thân thể tiếp xúc với đối tượng của chúng. Cảm giác có thể là dễ chịu (lạc thọ), khó chịu (khổ thọ), hoặc không dễ chịu cũng không khó chịu (xả thọ).
Tưởng (tưởng uẩn), là tri giác, tức là sự nhận biết đối tượng của nhận thức con người. Ví dụ, nhìn tượng Phật thì biết là tượng Phật, nghe tiếng chuông thì biết là tiếng chuông, ngửi mùi nhang thì biết là mùi nhang v.v…
Hành (hành uẩn), là chỉ chung cho tất cả mọi hiện tượng, mọi sự vật được hình thành do nhân và duyên, tức là vạn pháp trong vũ trụ (ở cả ba lĩnh vực: tâm, sinh, và vật lí). Riêng hành uẩn ở đây là chỉ cho “tâm hành”, tức là tất cả những hiện tượng tâm lí của con người. Duy Thức Học nói, có cả thảy 51 hiện tượng tâm lí – gọi là 51 tâm sở, trong đó có hai uẩn thọ và tưởng ở trên; nhưng vì phạm vi hoạt động của thọ và tưởng quá quan trọng – gần như suốt ngày, lúc nào ta cũng sống với thọ và tưởng – nên ở đây hai hành này được tách riêng thành ra hai uẩn, và 49 hành còn lại thì được gộp chung trong một uẩn là “hành uẩn”.
Thức (thức uẩn), là tâm thức, nói tổng quát, đó là căn bản thức (Duy Thức Học gọi là thức a-lại-da), và nói chi tiết thì đó là tám thức: nhãn, nhĩ, tị, thiệt, thân, ý, mạt-na và a-lại-da – Duy Thức Học gọi chúng là tâm vương, các kinh luận thường gọi một cách tổng quát là tâm, ý hay thức. Sở dĩ thức được gọi là “tâm vương” là vì ta nhìn thức ở phương diện căn bản, trong khi đó, nếu nhìn thức ở phương diện hành tướng, hiện khởi hay hoạt động thì ta có những hiện tượng tâm lí mà Duy Thức Học gọi là tâm sở – tức là nội dung của tâm vương. Tâm vương cũng giống như đại dương, còn tâm sở cũng giống như những ngọn sóng trên mặt đại dương. Ba uẩn trên kia: thọ, tưởng và hành, là thuộc về “tâm sở”.

Năm yếu tố kết hợp thành bản thân con người như trên chỉ là cách phân chia cho dễ thấy. Trong năm yếu tố đó thì yếu tố đầu (sắc) là vật chất, còn cả bốn yếu tố sau đều là tinh thần; vì vậy mà có chỗ chỉ phân chia con người làm hai phần, là danh (tinh thần, gồm cả 4 uẩn: thọ, tưởng, hành và thức) và sắc (thể xác, là sắc uẩn). Hai phần đó, nói theo cách thông thường tức là thân (sắc) và tâm (danh). Lại nữa, theo tinh thần Duy Thức Học thì thức (tức là tàng thức hay a-lại-da thức) là nơi sinh khởi ra mọi hiện tượng; cho nên rốt cuộc, năm uẩn cũng chỉ là một uẩn duy nhất mà thôi: đó là THỨC. Mặt khác, khi ta nói về “bốn nguyên tố” (tứ đại: địa, thủy, hỏa, phong) cấu thành thân thể con người, thì cả bốn nguyên tố này đều thuộc về “sắc uẩn”. Khi ta nói đến “sáu nguyên tố” (lục đại) tạo thành bản thân con người thì 5 nguyên tố đầu (địa, thủy, hỏa, phong, không) thuộc về sắc uẩn, còn nguyên tố thứ sáu (thức) thì bao gồm cả 4 uẩn là thọ, tưởng, hành và thức.

(1) “Uẩn” cũng còn được gọi là “ấm”, nghĩa là ngăn che, tức là năm yếu tố này làm cho con người không thể thấy được thực tướng của vạn hữu – xin xem lại mục “Năm Ấm” ở trên.

NĂM UẨN VÔ LẬU (vô lậu ngũ uẩn)

Giới uẩn, định uẩn, tuệ uẩn, giải thoát uẩn, và giải thoát tri kiến uẩn, là năm thứ công đức vô lậu tập hợp thành cảnh giới giác ngộ cao tột của bậc Vô-học (tức là quả vị A-la-hán của tiểu thừa và quả vị Phật-đà của đại thừa), cho nên chúng được gọi là “năm uẩn vô lậu”.

Theo sự giải thích của Phật giáo tiểu thừa:
Giới uẩn tức là hai nghiệp thân và ngữ vô lậu.
Định uẩn tức là ba thứ tam muội không, vô tướng và vô nguyện.
Tuệ uẩn tức là chánh tri, chánh kiến của bậc Vô-học.
Giải thoát uẩn tức là sự thắng giải tương ưng với chánh kiến.
Giải thoát tri kiến uẩn tức là tận trí (đoạn tận phiền não mà chứng nhập trí tuệ vô lậu của bậc Vô-học) và vô sinh trí (trí tuệ biết rõ là trí tuệ của mình không bị thối thất).

Đối lại với năm uẩn vô lậu là năm uẩn hữu lậu, tức sắc, thọ, tưởng, hành, thức, là năm yếu tố làm thành hữu tình chúng sinh.

Năm uẩn vô lậu là cách gọi khác của “năm phần pháp thân” (ngũ phần pháp thân), là năm thứ công đức vốn có đầy đủ trong tự thể của Phật. Theo sự giải thích của Phật giáo đại thừa, tự thể của Phật vốn đầy đủ năm thứ công đức, đó là:
Giới thân tức là giới pháp thân, là thân ngữ ý của Phật đều thanh tịnh, không bao giờ có lầm lỗi nhỏ nhặt nào.
Định thân tức là định pháp thân, là chân tâm tịch tịnh của Phật, tự tánh bất động, hoàn toàn xa lìa mọi vọng niệm.
Tuệ thân tức là tuệ pháp thân, cũng là căn bản trí, là chân tâm rỗng sáng của Phật, tự thể không hôn ám, thấu suốt pháp tánh.
Giải thoát thân tức là giải thoát pháp thân, là tự thể không hệ lụy của Phật, giải thoát tất cả mọi ràng buộc.
Giải thoát tri kiến thân tức là giải thoát tri kiến pháp thân, là tuệ giác của Phật chứng biết tự thể xưa nay vốn không nhiễm ô, đã thật sự giải thoát.
Năm phần pháp thân ở trên, xét theo thứ tự nhân quả, thì do giới mà sinh định, do định mà phát tuệ, do tuệ mà được giải thoát, do giải thoát mà có giải thoát tri kiến. Nếu xét tổng quát hơn thì cả ba phần trước là giới, định và tuệ là nhân, còn hai phần sau là giải thoát và giải thoát tri kiến là quả. Nhưng dù nhân hay quả thì cũng phải đầy đủ cả năm thứ công đức trên mới làm nên thân Phật.
Và nếu quán sát mối liên quan giữa năm uẩn hữu lậu với năm uẩn vô lậu (hay năm phần pháp thân), ta sẽ thấy, năm uẩn vô lậu (hay năm phần pháp thân) chính là năm uẩn hữu lậu đã được chuyển hóa; theo đó:

– sắc uẩn chuyển thành giới uẩn, hay giới thân;

– thọ uẩn chuyển thành định uẩn, hay định thân;

– tưởng uẩn chuyển thành tuệ uẩn, hay tuệ thân;

– hành uẩn chuyển thành giải thoát uẩn, hay giải thoát thân;

– thức uẩn chuyển thành giải thoát tri kiến uẩn, hay giải thoát tri kiến thân.

Đ. Có khi HƯƠNG được đem dùng để ví dụ cho pháp thân, cho nên năm phần pháp thân được gọi là “năm phần hương” (ngũ phần hương), tức giới hương, định hương, tuệ hương, giải thoát hương, và giải thoát tri kiến hương.

NĂM VIỆC KHÔNG THỂ NGHĨ BÀN (ngũ bất khả tư nghị)

Có năm sự việc không thể dùng lời nói để trình bày, cũng không thể dùng tâm trí để suy lường được:

Các loài chúng sinh luôn luôn tăng giảm không gián đoạn, số lượng nhiều ít bao nhiêu, là điều không thể nghĩ bàn.
Chúng sinh nương nơi nghiệp lực mà biến hiện; quả báo của nghiệp là điều không thể nghĩ bàn.
Thần thông nương nơi định lực mà xuất hiện; sức mạnh của người thiền định là điều không thể nghĩ bàn.
Chỉ một giọt nước của con rồng mà gây nên trận mưa lớn; thần lực của loài rồng là điều không thể nghĩ bàn.
Nương vào Phật pháp mà chứng đắc đạo quả niết bàn; sức oai thần của chư Phật là điều không thể nghĩ bàn.

NĂM VÓC CHẤM ĐẤT (ngũ thể đầu địa)

Đây là một cách lạy của Phật giáo. Năm vóc (ngũ thể, hay ngũ luân) là đầu, hai tay và hai đầu gối, đều chạm đất. Cách lạy “ngũ thể đầu địa” (cũng gọi là ngũ luân đầu địa, đầu địa lễ, tiếp túc lễ, đầu diện lễ, đảnh lễ) này nguyên được coi là cách lạy tôn kính nhất trong các cách lạy của người Ấn-độ. Sau đó, Phật giáo cũng dùng cách lạy này để biểu lộ niềm tôn kính sâu xa nhất của mình đối với Tam Bảo. Cách lạy này có thể khiến cho người ta dứt bỏ tâm kiêu mạn mà tỏ lộ lòng thành kính đối với đối tượng mình đang lạy. Khi lạy, người Phật tử cần quán niệm năm ý nghĩa như sau:

Khi đầu gối phải chạm đất, quán niệm rằng, tất cả chúng sinh sẽ đạt đạo quả giác ngộ.
Khi đầu gối trái chạm đất, quán niệm rằng, tất cả ngoại đạo sẽ không còn khởi tà kiến, mà chắc chắn sẽ được đưa về con đường chánh.
Khi tay phải chạm đất, quán niệm rằng, nguyện được như đức Thế Tôn, ngồi trên tòa kim cương, hiện ra tướng lành, đại địa chấn động, chứng nhập quả vị đại giác.
Khi tay trái chạm đất, quán niệm rằng, mong cho mọi người rời xa ngoại đạo, nguyện dùng bốn cách điều phục (tứ nhiếp pháp) để khuyến hóa những kẻ ương ngạnh nhất, khiến cho tất cả đều trở về chánh đạo.
Khi đầu mặt chạm đất, quán niệm rằng, mong cho tất cả mọi người đều dứt trừ tâm kiêu mạn, và sẽ có được tướng quí ở đỉnh đầu mà mắt thường khó thấy (vô kiến đỉnh tướng).

Số 5