LUẬN ĐẠI TRÍ ĐỘ
    Nguyên tác: Bồ tát Long Thọ
    Hán dịch: Pháp sư Cưu Ma La Thập
    Việt dịch: Linh Sơn Pháp Bảo Đại Tạng Kinh
    Hội Văn Hóa Giáo Dục Linh Sơn Đài Bắc Xuất Bản

     

    QUYỂN 55

    GIẢI THÍCH PHẨM HAI MƯƠI TÁM: NGƯỜI NHÂN NGHE PHÁP

    KINH: Bấy giờ các Thiên tử tâm nghĩ rằng: Nên dùng hạng người nào nghe Tu-bồ-đề nói?

    Tu-bồ-đề biết tâm niệm của các Thiên tử, nói với các Thiên tử rằng: Như người huyễn hóa nghe pháp, tôi dùng hạng người như vậy. Vì sao? Vì hạng người ấy không nghe, không thính, không biết, không chứng.

    Các Thiên tử nói với Tu-bồ-đề rằng: Chúng sinh ấy như huyễn, như hóa, người nghe pháp cũng như huyễn như hóa ư?

    Đúng vậy, đúng vậy! Các Thiên tử! Chúng sinh như huyễn nên người nghe pháp cũng như huyễn; chúng sinh như hóa nên người nghe pháp cũng như hóa.

    Các Thiên tử! Ta như huyễn như mộng, chúng sinh cho đến kẻ biết, kẻ thấy cũng như huyễn như mộng.

    Các Thiên tử! Sắc như huyễn như mộng; thọ, tưởng, hành, thức như huyễn như mộng; mắt cho đến thọ do ý và xúc làm nhân duyên sinh như huyễn như mộng; nội không cho đến vô pháp hữu pháp không, Thí Ba- la-mật cho đến Bát-nhã Ba-la-mật như huyễn như mộng.

    Các Thiên tử! Bốn niệm xứ cho đến Mười tám pháp không chung như huyễn như mộng; quả Tu-đà-hoàn như huyễn như mộng; quả A-na- hàm, quả A-la-hán, đạo Bích-chi Phật như huyễn như mộng. Các Thiên tử! Phật đạo như huyễn như mộng.

    Bấy giờ các Thiên tử hỏi Tu-bồ-đề: Ông nói Phật đạo như huyễn như mộng, ông nói Niết-bàn cũng như huyễn như mộng ư?

    Tu-bồ-đề đáp các Thiên tử: Tôi nói Phật đạo như huyễn như mộng, tôi nói Niết-bàn cũng như huyễn như mộng, nếu có pháp gì hơn Niết- bàn, tôi nói cũng như huyễn như mộng. Vì cớ sao? Các Thiên tử! Vì huyễn mộng và Niết-bàn không hai không khác.

    LUẬN: Trên kia đã nói như huyễn như mộng, không có người nói, không có người nghe. Nay sao còn hỏi nên dùng hạng người nào theo ý Tu-bồ-đề nghe pháp?

    Đáp: Các Thiên tử trước kia nói Tu-bồ-đề thuyết pháp không thể hiểu, trong đây Tu-bồ-đề nói ví dụ người huyễn hóa. Nay các Thiên tử lại nghĩ rằng: Hạng người nào nghe, ứng hợp với lời Tu-bồ-đề nói mà tín thọ, thực hành theo thì được đạo quả?

    Tu-bồ-đề đáp: Người như huyễn hóa, nghe thì ứng hợp với pháp của tôi nói.

    Hỏi: Người huyễn hóa ấy không có tâm, tâm số pháp, không thể nghe lãnh thọ, cần gì phải thuyết pháp?

    Đáp: Chẳng phải khiến chính người huyễn hóa nghe, chỉ muốn khiến hành giả đối với các pháp dụng tâm không vướng mắc; như người huyễn hóa, người huyễn hóa ấy không nghe cũng không chứng. Chúng sinh như huyễn như mộng, nghe pháp cũng như huyễn như mộng.

    Chúng sinh là người thuyết pháp, người nghe pháp là người lãnh thọ pháp, Tu-bồ-đề nói không những người nói pháp, người nghe pháp như huyễn như mộng, mà ngã cho đến kẻ biết, kẻ thấy đều như huyễn như mộng. Sắc cũng như huyễn như mộng, cho đến Niết-bàn cũng như huyễn như mộng, tức là pháp được nói như huyễn như mộng.

    Trong tất cả chúng sinh, Phật là đệ nhất, trong tất cả pháp, Niết- bàn là đệ nhất, khi nghe nói hai việc ấy đều như huyễn như mộng thì tâm kinh ngạc nghi ngờ. Phật và Niết-bàn tối thượng diệu làm sao như huyễn như mộng, vì vậy nên lại còn hỏi việc kia: Phật và Niết-bàn xét đúng như huyễn như mộng ư? Tu-bồ-đề sẽ không nói lầm! Chúng tôi sẽ không nghe lầm! Vì thế nên lại hỏi cho chắc.

    Tu-bồ-đề nói với các Thiên tử: Tôi nói Phật và Niết-bàn chính tự như huyễn như mộng, hai pháp tuy diệu, đều từ pháp hư vọng xuất ra cho nên không. Vì cớ sao? Vì từ pháp hư vọng cho nên có Niết-bàn, từ phước đức và trí tuệ cho nên có Phật, hai pháp ấy thuộc nhân duyên, không có chân thật nhất định, như đã nói trong nghĩa niệm Phật, niệm Pháp.

    Tu-bồ-đề nghĩ rằng: Như lực Bát-nhã Ba-la-mật, thì giả sử có pháp gì hơn Niết-bàn còn có thể làm cho như huyễn, huống gì Niết-bàn. Vì sao? Vì nói Niết-bàn hết thảy ưu sầu khổ não đều rốt ráo diệt, vì thế nên không có pháp gì hơn Niết-bàn.

    Hỏi: Nếu không có pháp hơn Niết-bàn, cớ sao nói nếu có pháp hơn Niết-bàn cũng lại như huyễn?

    Đáp: Pháp dùng ví dụ hoặc lấy việc có thật, hoặc có khi giả thiết, theo nhân duyên mà nói. Như Phật dạy: Nếu khiến cây cối hiểu lời Ta nói, Ta cũng thọ ký cho được Tu-đà-hoàn; nhưng cây cối không có thể hiểu được, Phật vì giải ngộ cho ý người nên dẫn dụ như vậy thôi.

    Niết-bàn là pháp rốt ráo vô thượng trên hết thảy pháp; như biển lớn là trên các sông muôn dòng, Tu-di là trên các núi, hư không là trên hết thảy pháp. Niết-bàn cũng như vậy, không có khổ, già, bệnh, chết, không có các tà kiến, tham, sân, các suy hoại, không có khổ yêu thích bị xa lìa, không có khổ oán thù gặp gỡ, không có khổ cầu mong không được, không có hết thảy vô thường, hư dối, bại hoại, biến di. Nói tóm lại, Niết-bàn là tất cả khổ hết, rốt ráo thường vui, nơi quy về của mười phương chư Phật và chúng đệ tử Bồ-tát, an ổn thường vui không có gì hơn, trọn không bị ma vương ma dân phá hại; như trong A-tỳ-đàm nói: Pháp hữu thượng là pháp hữu vi, hư không, và phi trạch diệt vô vi (phi trí duyên tận); pháp vô thượng là trạch diệt vô vi (trí duyên tận) tức là Niết-bàn. Thế nên không có pháp gì hơn Niết-bàn.

    Tu-bồ-đề khen lực Bát-nhã Ba-la-mật to lớn, nên nói: Nếu có pháp hơn Niết-bàn, cũng như huyễn; ví như lấy hoàn sắt lớn cháy nóng bỏ trên lông tay, đốt cháy ngay, không tổn một chút sức nóng, chỉ không còn gì để đốt nữa thôi. Trí tuệ Bát-nhã Ba-la-mật phá hết thảy pháp có, cho đến Niết-bàn thẳng qua không chướng ngại mà trí lực không giảm, chỉ không còn pháp gì để có thể phá nữa thôi. Thế nên nói nếu có pháp hơn Niết-bàn, lực trí tuệ cũng phá được.

    KINH: Bấy giờ Tuệ mạng Xá-lợi-phất, Ma-ha Mục-kiền-liên, Ma- ha Câu-hy-la, Ma-ha Ca-chiên-diên, Phú-lâu-na Di-đa-la-ni-tử, Ma-ha Ca-diếp và vô số ngàn Bồ-tát hỏi Tu-bồ-đề rằng: Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa khó thấy, khó hiểu, khó biết, tịch tịnh vi diệu như vậy, ai sẽ tín thọ?

    Bấy giờ A-nan nói với đại đệ tử và các Bồ-tát rằng: Bồ-tát ma- ha-tát ở địa vị bất thối chuyển, có thể tín thọ Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa khó thấy khó hiểu khó biết, tịch tịnh vi diệu ấy. Hạng người thành tựu chánh kiến, A-la-hán lậu tận đã mãn sở nguyện, cũng có thể tín thọ Bát-nhã đó.

    Lại nữa, thiện nam tử, thiện nữ nhân thường thấy Phật nơi chỗ Phật cúng dường gieo trồng thiện căn nhiều, thân cận thiện tri thức có lợi căn, hạng người ấy có thể tín thọ, không nói thị pháp phi pháp.

    Tu-bồ-đề nói: Không lấy “không” phân biệt sắc, không lấy sắc phân biệt “không”; thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy. Không lấy vô tướng, vô tác phân biệt sắc, không lấy sắc phân biệt vô tướng, vô tác; thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy. không lấy vô sinh, vô diệt, tịch diệt, viễn ly phân biệt sắc, không lấy sắc phân biệt vô sinh, vô diệt, tịch diệt, viễn ly; thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy. Mắt cho đến thọ do ý và xúc làm nhân duyên sinh cũng như vậy. Thí Ba-la-mật cho đến Bát-nhã Ba-la-mật, nội không cho đến vô pháp hữu pháp không, Bốn niệm xứ cho đến Mười tám pháp không chung, tất cả môn Tam-muội, tất cả môn Đà-la-ni, Tu-đà-hoàn cho đến A-la-hán, Bích-chi Phật, Phật, Nhất thiết trí, cũng không lấy không phân biệt Nhất thiết trí, không lấy Nhất thiết trí phân biệt không, không lấy không phân biệt Trí nhất thiết chủng, không lấy Trí nhất thiết chủng phân biệt không. Vô tướng, vô tác, vô sinh, vô diệt, tịch diệt, viễn ly cũng như vậy.

    Tu-bồ-đề nói với các Thiên tử: Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm ai thọ thì được? Trong Bát-nhã Ba-la-mật ấy, không có pháp có thể chỉ, không có pháp có thể nói; nếu không có pháp có thể chỉ, không có pháp có thể nói thì người tín thọ cũng không có thể được.

    Bấy giờ, Xá-lợi-phất nói với Tu-bồ-đề: Trong Bát-nhã Ba-la-mật nói rộng giáo pháp ba thừa và nhiếp thủ pháp Bồ-tát từ địa vị Sơ phát tâm cho đến địa thứ mười, Thí Ba-la-mật cho đến Bát-nhã Ba-la-mật, Bốn niệm xứ cho đến Tám Thánh đạo phần, Mười Phật lực cho đến Mười tám pháp không chung là giáo pháp hộ trì Bồ-tát. Bồ-tát ma-ha- tát tu hành Bát-nhã Ba-la-mật như vậy, thường hóa sinh, không mất thần thông, dạo qua các nước Phật, đầy đủ căn lành, tùy theo ý muốn cúng dường chư Phật, liền được như nguyện, từ chỗ chư Phật nghe thọ pháp giáo, đến khi được Trí nhất thiết chủng chưa bao giờ đoạn tuyệt, chưa có lúc nào lìa Tam-muội, sẽ được biện tài nhanh nhẹn, biện tài lanh lợi, biện tài bất tận, biện tài không thể dứt, biện tài tùy ý, biện tài đúng nghĩa, biện tài tất cả thế gian tối thượng.

    Tu-bồ-đề nói: Đúng vậy, đúng vậy! Như Xá-lợi-phất nói: Bát-nhã Ba-la-mật nói rộng giáo pháp ba thừa và giáo pháp hộ trì Bồ-tát, cho đến Bồ-tát ma-ha-tát được biện tài tối thượng, hết thảy thế gian, đều không thể có được.

    Ngã cho đến kẻ biết, kẻ thấy đều không thể có được; sắc, thọ, tưởng, hành, thức, Thí Ba-la-mật cho đến Bát-nhã Ba-la-mật đều không thể có được. Nội không cho đến vô pháp hữu pháp không cũng không thể có được.

    Bốn niệm xứ cho đến Tám Thánh đạo phần, Mười Phật lực cho đến Trí nhất thiết chủng cũng không thể có được.

    Xá-lợi-phất hỏi Tu-bồ-đề: Vì nhân duyên gì trong Bát-nhã Ba-la- mật nói rộng ba thừa mà không thể có được? Vì nhân duyên gì trong Bát-nhã Ba-la-mật hộ trì Bồ-tát? Vì nhân duyên gì Bồ-tát ma-ha-tát được biện tài nhanh nhẹn cho đến biện tài tối thượng trong hết thảy thế gian cũng không thể có được?

    Tu-bồ-đề đáp Xá-lợi-phất: Vì nội không nên trong Bát-nhã Ba-la- mật nói rộng ba thừa, không thể có được, vì ngoại không cho đến vô pháp hữu pháp không nên nói rộng ba thừa, không thể có được. Vì nội không nên hộ trì Bồ-tát cho đến biện tài tối thượng trên hết thảy thế gian, không thể có được. Vì ngoại không cho đến vô pháp hữu pháp không, nên hộ trì Bồ-tát cho đến biện tài tối thượng trên hết thảy thế gian, không thể có được.

    LUẬN: Luận giả nói: Lúc ấy các đại đệ tử như Xá-lợi-phất v.v… nói với Tu-bồ-đề rằng: Pháp Bát-nhã Ba-la-mật ấy sâu xa khó hiểu; vì các pháp không có định tướng nên là sâu xa; vì các tư duy quán hạnh dứt nên là khó thấy; cũng không chấp trước Bát-nhã Ba-la-mật nên gọi là khó hiểu khó biết; diệt ba độc và các hý luận nên gọi là tịch diệt; được diệu vị của trí tuệ nên gọi là thường được đầy đủ; không còn cầu gì nữa, hết thảy trí tuệ khác đều thô sáp chẳng vui, nên gọi là vi diệu. Các đại đệ tử nói lời ấy rằng: trí Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa, trí tuệ người thế gian cạn mỏng, chỉ tham đắm quả báo phước đức mà không ưa tu. Phước đức đắm có thì tình mạnh, phá có thì tâm khiếp. Vốn đã nghe học tập luyện kinh sách tà kiến, dính chặt không bỏ, người như vậy thường ưa cái vui thế gian. Vì vậy nên nói ai hay tín thọ Bát-nhã Ba-la-mật thâm sâu ấy? Nếu không tín thọ thì nói làm gì?

    A-nan giúp đáp: Có bốn hạng người có thể tín thọ. Thế nên lời Tu- bồ-đề nói chắc chắn có người tín thọ, chẳng phải nói suông. Bốn hạng người có thể tín thọ là: 1. Vị Bồ-tát ma-ha-tát, ở địa vị bất thối, biết hết thảy pháp chẳng sinh chẳng diệt, chẳng thủ tướng, không chấp đắm, thời có thể lãnh thọ.

    1. Vị A-la-hán hết lậu hoặc, vì hết lậu hoặc, không chấp đắm, được pháp vô vi tối thượng, sở nguyện đã mãn, không còn cầu gì, thường trú không, vô tướng, vô tác Tam-muội, tùy thuận Bát-nhã Ba-la-mật, thì có thể tín thọ.

    2. Ba hạng học nhân, thành tựu chánh kiến, tuy chưa hết lậu hoặc, vì lực của bốn đức tin Phật, Pháp, Tăng, Giới cũng có thể tín thọ.

    3. Có Bồ-tát tuy chưa được địa bất thối chuyển, nhưng có phước đức lợi căn, trí tuệ thanh tịnh, thường theo thiện tri thức, người ấy cũng có thể tín thọ.

    Tướng mạo của sự tín thọ là không cho rằng pháp ấy chẳng phải Phật, Bồ-tát, đại đệ tử nói. Tuy nghe Bát-nhã Ba-la-mật nói các pháp đều rốt ráo không, cũng không vì đã tín thọ pháp trước mà cho pháp rốt ráo không ấy là phi pháp.

    Hỏi: Từ trước lại đây, A-nan hoàn toàn không luận nói gì, sao nay lại đáp thế cho Tu-bồ-đề?

    Đáp: A-nan là vị tướng Chuyển pháp luân thứ ba, hay làm thầy đại chúng, là thị giả hầu cận Thế Tôn, tuy được Sơ quả, vì lậu hoặc chưa hết, nên tuy có trí tuệ đa văn, tự cho mình chưa có thiện xảo đối với trí tuệ không, nếu nói pháp không, mà tự mình chưa chứng nhập, thì đều là nói việc người khác, cho nên không nói. Hoặc khi nói về việc có, thì có thể hỏi có thể đáp được, như trong phẩm sau A-nan hỏi Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Cớ sao chỉ tán thán Bát-nhã Ba-la-mật, mà không tán thán năm Ba-la-mật kia. Còn trong phẩm này hỏi ai là người có thể tín thọ Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa, đây chẳng phải là việc “không” nên A-nan liền đáp: Tu-bồ-đề thường ưa nói việc không, không ưa nói việc có.

    Lại vì A-nan lúc ấy tâm ưa nói phát sinh, cho nên Phật cho phép đáp. A-nan phiền não chưa hết, nên lực trí tuệ chậm, nhưng lực tin tưởng mãnh lợi, cho nên đối với Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm có thể như pháp hỏi đáp.

    Hỏi: Bát-nhã Ba-la-mật không có gì, không có pháp nhất định, làm sao bốn hạng người có thể tín thọ mà chẳng cho là phí pháp?

    Đáp: Nay Tu-bồ-đề trong đây tự nói nhân duyên rằng: Chẳng lấy không phân biệt sắc, sắc tức là không, không tức là sắc, vì vậy nên Bát- nhã Ba-la-mật không bị lỗi, không bị phá; nếu không bị phá thì không có tội lỗi, cho nên không cho là phi pháp. Không tức là Bát-nhã Ba-la- mật, chẳng lấy trí tuệ không để phá sắc làm cho không, cũng chẳng lấy nhân duyên phá sắc nên có không, vì không tức là sắc, sắc tức là không. Vì Bát-nhã Ba-la-mật phá các hý luận, có công đức như vậy, nên không ai tín thọ. Vô tướng, vô tác, vô sinh, vô diệt, tịch diệt, viễn ly cũng như vậy, cho đến Trí nhất thiết chủng đều nên nói rộng.

    Hỏi: Các đệ tử hỏi nghĩa ấy, cớ sao Tu-bồ-đề lại đáp với các Thiên tử?

    Đáp: Các đệ tử đã được A-la-hán, chỉ hỏi điều mình nghi, việc lợi ích ít, còn các Thiên tử phát tâm vì Bồ-tát, lợi ích sâu, cho nên nói với các Thiên tử.

    Lại nữa, tuy nói cho chư thiên tức là đáp lời các đệ tử. Trên kia nói các pháp không, đây nói Bát-nhã Ba-la-mật chúng sinh rốt ráo không. Vì vậy nên trong Bát-nhã Ba-la-mật không có người nói, huống gì có người nghe và tín thọ. Nếu hiểu được các pháp không như vậy, tâm không vướng mắc, thì có thể tín thọ.

    Bấy giờ Tu-bồ-đề nói Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa, Xá-lợi-phất tán thán giúp thành việc ấy. Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải chỉ vì không nên có thể tín thọ, trong Bát-nhã cũng rộng nói ba thừa. Nghĩa ba thừa như trước đã nói.

    Nhiếp thủ Bồ-tát là, vì Bát-nhã Ba-la-mật lợí ích các Bồ-tát, khiến được tăng trưởng.

    Lại nữa, nhiếp thủ là trong Bát-nhã ấy có mười địa khiến Bồ-tát từ một địa đến một địa, cho đến địa thứ mười. Nghĩa mười địa, từ sáu Ba- la-mật cho đến nghĩa Trí nhất thiết chủng như trước đã nói.

    Hóa sinh là, nói hành báo của Bát-nhã. Hành Bát-nhã Ba-la-mật đối với hết thảy pháp không ngại, nên được biện tài nhanh nhẹn. Có người tuy có thể nhanh nhẹn, mà vì độn căn nên không thể thâm nhập, do thâm nhập được nên lợi, ấy là biện tài lanh lợi. Nói thật tướng các pháp vô biên vô tận, nên gọi là ưa nói không tận. Trong Bát-nhã không có hý luận, nên không thể vấn nạn làm đoạn tuyệt; ấy gọi là biện tài không thể dứt. Dứt pháp ái nên tùy chúng sinh thích ứng mà nói pháp cho, nên gọi là biện tài tùy ứng. Nói việc đưa đến Niết-bàn lợi ích ấy gọi là biện tài về nghĩa, nói việc đệ nhất của hết thảy thế gian, tức là Đại thừa; ấy gọi là biện tài tối thượng thế gian.

    Tu-bồ-đề cho lời hỏi ấy đúng, nói: Đúng vậy, đúng vậy!

    Xá-lợi-phất nghĩ rằng: Tu-bồ-đề thường ưa nói không, cớ sao nay nhận lời tôi nói rằng trong Bát-nhã Ba-la-mật có nói rộng giáo pháp ba thừa, nên phải còn có nhân duyên?

    Tu-bồ-đề đáp: Bát-nhã Ba-la-mật tuy có rộng nói pháp ba thừa, mà chẳng phải có định tướng vì đều hòa hợp với Mười tám không. Nói nhiếp thủ Bồ-tát, bảy thứ biện tài cũng như vậy, vì “trí tuệ không” vậy.

     

    GIẢI THÍCH PHẨM HAI MƯƠI CHÍN: RẢI HOA

    KINH: Bấy giờ Thích-đề-hoàn nhơn và Trời Tứ Thiên vương trong ba ngàn đại thiên thế giới, cho đến các Trời Sắc cứu cánh nghĩ rằng: Tuệ mạng Tu-bồ-đề muốn tưới mưa pháp, chúng ta nên hóa làm hoa rải trên Phật, Bồ-tát ma-ha-tát, Tỳ-kheo Tăng, Tu-bồ-đề và Bát-nhã Ba-la-mật.

    Thích-đề-hoàn nhơn và chư Thiên trong ba ngàn đại thiên thế giới, hóa làm hoa rải trên Phật, Bồ-tát ma-ha-tát, Tỳ-kheo Tăng và Tu-bồ- đề, cũng cúng dường Bát-nhã Ba-la-mật.

    Bấy giờ, ba ngàn đại thiên thế giới, hoa đều cùng khắp giữa hư không, hóa thành đài hoa, đoan nghiêm thù diệu. Tâm Tu-bồ-đề nghĩ rằng: Hoa của các Thiên tử rải đây, trên trời chưa từng thấy loại hoa như vậy, đây là hoa biến hóa, chẳng phải hoa từ cây sinh, hoa các Thiên tử ấy rải, từ cây tâm sinh ra; chẳng phải từ cây sinh ra.

    Thích-đề-hoàn nhơn biết tâm Tu-bồ-đề nghĩ, nói với Tu-bồ-đề rằng: Đại đức! Hoa ấy là hoa chẳng phải cây sinh ra cũng chẳng phải cây tâm sinh ra.

    Tu-bồ-đề nói với Thích-đề-hoàn nhơn rằng: Kiều-thi-ca! Ông nói hoa ấy là hoa chẳng phải cây sinh, cũng chẳng phải cây tâm sinh. Kiều- thi-ca! Hoa ấy nếu là pháp chẳng phải sinh, chẳng gọi là hoa.

    Thích-đề-hoàn nhơn nói với Tu-bồ-đề rằng: Đại đức, chỉ có hoa ấy chẳng sinh, hay sắc cũng chẳng sinh; thọ, tưởng, hành, thức cũng chẳng sinh?

    Tu-bồ-đề đáp: Kiều-thi-ca! Chẳng phải chỉ hoa ấy chẳng sinh, sắc cũng chẳng sinh; nếu chẳng sinh thì chẳng gọi là sắc; thọ, tưởng, hành, thức cũng chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi là thức. Sáu nhập, sáu thức, sáu xúc, thọ do sáu xúc làm nhân duyên sinh cũng như vậy. Thí Ba-la-mật chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi là Thí Ba-la- mật, cho đến Bát-nhã Ba-la-mật chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi Bát-nhã Ba-la-mật. Nội không chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi nội không, cho đến vô pháp hữu pháp không chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi vô pháp hữu pháp không. Bốn niệm xứ chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi Bốn niệm xứ. Mười tám pháp không chung chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi Mười tám pháp không chung, cho đến Trí nhất thiết chủng chẳng sinh, nếu chẳng sinh thì chẳng gọi Trí nhất thiết chủng.

    LUẬN: Thích-đề-hoàn nhơn và chư Thiên, nghe Tu-bồ-đề nói nghĩa Bát-nhã, tất cả pháp đều là pháp đều là thật tướng, không có chỗ phân biệt. Tuy nói không mà đối với các pháp không có phá gì, cũng không mất các hành nghiệp và quả báo. Hàng Thanh-văn ở trước Phật nói được pháp thậm thâm ấy, Thích-đề-hoàn nhơn v.v… đều hoan hỷ nghĩ rằng Tu-bồ-đề nói pháp không ngại không chướng. Thí như mưa đúng thời, như có quốc độ, tưới tẩm hạt giống và mọi sự cần dùng nước, thường khổ vì không đủ nước, nếu đúng thời được mưa xuống khắp, thấm ướt hết thảy, thì mọi điều như nguyện. Pháp Tiểu thừa cũng như vậy. Lúc đầu mỗi mỗi tán thán bố thí, trì giới, thiền định, quán vô thường v.v… có hạn lượng, sau cuối mới nói Niết-bàn. Còn trong đây Tu-bồ-đề nói rõ từ khi mới phát tâm cho đến khi thành Phật đạo, chỉ nói Pháp thật tướng, không phân biệt gì. Thí như mưa lớn thấm ướt khắp Diêm-phù- đề, không chỗ nào không thấm.

    Lại như đất trước tuy có hạt giống lúa, không mưa thì không mọc, hành giả cũng như thế. Tuy có nhân duyên, không gặp được mưa pháp, thì người đã phát tâm lại thối, người chưa phát khựng lại, nếu gặp được mưa pháp, thì người đã phát tâm được tăng trưởng, người chưa phát sẽ phát. Vì vậy nên nói như mưa trận mưa pháp.

    Lại nữa, thí như gió giữ bụi đất, sức nóng, hơi độc v.v… gặp mưa thì tiêu diệt. Mưa pháp cũng như vậy, đất bụi “ác giác quán” ba độc bất thiện, gió giữ tà kiến, ác trùng tà sư, các ác tri thức ấy gặp được mưa Bát-nhã Ba-la-mật thì trừ diệt hết. Người mong trời mưa đúng thời nên cúng dường trời. Trời nghe mưa pháp rất có lợi ích, nên muốn cúng dường pháp, nghĩ rằng: Chúng ta nên biến hóa làm hoa rải trên Phật, Bồ-tát, Tỳ-kheo tăng và Tu-bồ-đề, cũng cúng dường Bát-nhã Ba-la- mật, vì Tu-bồ-đề khéo nói Bát-nhã ấy, kính ngài trọng ngài gọi là chân cúng dường. Bát-nhã Ba-la-mật ấy phần nhiều nói về các pháp không, lại trên nói muốn được như người biến hóa nghe pháp, theo tướng đó nên lấy hoa biến hóa cúng dường.

    Lại nữa, chư thiên lúc đương hoan hỷ bèn khởi tâm cúng dường, không cần lại lấy nhiều, liền hóa làm hoa rải trên Phật, Tu-bồ-đề, các Bồ-tát, Tỳ-kheo tăng và Bát-nhã Ba-la-mật.

    Hoa rải trên Phật là cúng dường Phật bảo, rải trên Bồ-tát, Tu-bồ- đề và Bát-nhã Ba-la-mật là cúng dường Pháp bảo, rải trên Tỳ-kheo Tăng là cúng dường Tăng bảo. Nghĩ như vậy rồi, tùy ý biến hóa cúng dường Tam Bảo. Đại phước đức thành tựu nên sở nguyện theo tâm đều được như ý, không cầu nơi khác.

    Hỏi: Đài hoa đoan nghiêm là do sức của ai?

    Đáp: Đó là sức của chư Thiên, chư Thiên phước đức tự tại nên có thể làm nhỏ thành lớn. Có người nói đó là thần lực của Phật, Phật do Bát-nhã Ba-la-mật này có công đức lớn, trong lúc tạo nhân ít mà quả báo rất lớn, thành tựu Phật đạo, thế nên hiện ra sự lạ ấy, Tu-bồ-đề liền phân biệt biết ngay chẳng phải là hoa thật.

    Thích-đề-hoàn nhơn biết Tu-bồ-đề đã hiểu hoa biến hóa đó, nên nói với Tu-bồ-đề rằng: Đại đức! Hoa ấy là hoa chẳng phải sinh; hoa chẳng phải sinh là nói hoa ấy vô sinh, không, không có xuất sinh. Tu- bồ-đề nói Bát-nhã Ba-la-mật các pháp vô sinh không tịch ấy, nên lấy hoa vô sinh để cúng dường.

    Cây tâm là, chư Thiên theo ý nghĩ liền được. Nói tóm lược là, cây trời ứng theo ý muốn nghĩ liền đến, nên nói cây tâm.

    Thích-đề-hoàn nhơn nạn hỏi Tu-bồ-đề nên nói hoa ấy vô sinh, cớ sao nói hoa ấy không từ cây sinh? Tu-bồ-đề gạn lại rằng: Nếu không sinh, cớ sao gọi là hoa? Nơi pháp không sinh, không có phân biệt là hoa hay chẳng phải hoa.

    Bấy giờ Thích-đề-hoàn nhơn tâm phục mà hỏi: Chỉ là hoa không sinh, các pháp cũng không sinh ư?

    Tu-bồ-đề đáp: Chẳng phải chỉ là hoa không sinh, mà sắc cũng không sinh. Vì cớ sao? Vì nếu một pháp không, thì hết thảy pháp đều không. Nếu hành giả đối một pháp không, thì hết thảy pháp đều không. Nếu hành giả đối một pháp quyết định biết rõ là không, thì đối hết thảy pháp cũng rõ ràng. Nếu năm uẩn không sinh, thì chẳng phải tướng năm uẩn, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    KINH: Bấy giờ Thích-đề-hoàn nhơn nghĩ rằng: Tuệ mạng Tu-bồ- đề có trí rất sâu, không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp (Kinh Đại Bát-nhã ghi: Không trái giả danh – ND).

    Phật biết tâm niệm của Thích-đề-hoàn nhơn, nói với Thích-đề- hoàn nhơn rằng: Đúng vậy, đúng vậy! Kiều-thi-ca! Tu-bồ-đề có trí rất sâu, không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp.

    Thích-đề-hoàn nhơn bạch Phật rằng: Đại đức Tu-bồ-đề không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp như thế nào?

    Phật bảo Thích-đề-hoàn nhơn: Sắc chỉ là giả danh, Tu-bồ-đề không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp; thọ, tưởng, hành, thức chỉ là giả danh, Tu-bồ-đề cũng không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp. Vì cớ sao? Vì thật tướng của các pháp không có hoại và chẳng hoại, nên Tu-bồ-đề nói cũng không có hoại và chẳng hoại; mắt cho đến ý và xúc làm nhân duyên sinh các thọ cũng như vậy. Thí Ba-la-mật cho đến Bát-nhã Ba-la-mật; nội không cho đến vô pháp hữu pháp không; Bốn niệm xứ cho đến Mười tám pháp không chung cũng như vậy. Quả Tu-đà-hoàn cho đến quả A-la-hán, đạo Bích-chi Phật, đạo Bồ-tát, Phật đạo, Nhất thiết trí, Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Tu-đà-hoàn cho đến A-la-hán, Bích-chi Phật, Phật, chỉ là giả danh. Tu-bồ-đề không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp. Vì sao? Vì thật tướng của các pháp ấy không có hoại và chẳng hoại. Tu-bồ-đề nói cũng không có hoại và chẳng hoại. Như vậy, Kiều-thi-ca, Tu-bồ-đề không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp.

    Tu-bồ-đề nói với Thích-đề-hoàn nhơn rằng: Đúng vậy, đúng vậy! Kiều-thi-ca! Như Phật nói các pháp chỉ là giả danh, Bồ-tát ma-ha-tát nên biết như vậy, các pháp chỉ là giả danh, nên học Bát-nhã Ba-la-mật như vậy.

    Kiều-thi-ca! Bồ-tát ma-ha-tát học như vậy là chẳng học sắc, chẳng học thọ, tưởng, hành, thức. Vì sao? Vì không thấy sắc là cái sẽ có thể học; không thấy thọ, tưởng, hành, thức là cái sẽ có thể học. Bồ-tát ma- ha-tát học như vậy là không học Thí Ba-la-mật. Vì sao? Vì không thấy Thí Ba-la-mật là cái sẽ có thể học; cho đến không học Bát-nhã Ba-la- mật. Vì sao? Vì không thấy Bát-nhã Ba-la-mật là cái sẽ có thể học. Học như vậy là không học nội không, cho đến vô pháp hữu pháp không. Vì sao? Vì không thấy nội không cho đến vô pháp hữu pháp không là cái sẽ có thể học. Học như vậy là không học Bốn niệm xứ cho đến Mười tám pháp không chung. Vì sao? Vì không thấy Bốn niệm xứ cho đến Mười tám pháp không chung là cái sẽ có thể học. Học như vậy là không học quả Tu-đà-hoàn cho đến Trí nhất thiết chủng. Vì sao? Vì không thấy quả Tu-đà-hoàn cho đến Trí nhất thiết chủng là cái sẽ có thể học.

    Bấy giờ, Thích-đề-hoàn nhơn nói với Tu-bồ-đề rằng: Bồ-tát ma- ha-tát vì sao không thấy sắc, cho đến không thấy Trí nhất thiết chủng?

    Tu-bồ-đề đáp: Sắc, sắc không, cho đến Trí nhất thiết chủng, Trí nhất thiết chủng không. Kiều-thi-ca! Sắc không không học sắc không cho đến Trí nhất thiết chủng không không học Trí nhất thiết chủng không. Kiều-thi-ca! Nếu không học không như vậy, ấy gọi là học không vì không hai. Bồ-tát ma-ha-tát học sắc không vì không hai cho đến học Trí nhất thiết chủng không vì không hai. Nếu học sắc không vì không hai cho đến học Trí nhất thiết chủng không vì không hai là Bồ-tát ma- ha-tát có thể Thí Ba-la-mật vì không hai, cho đến có thể học Bát-nhã Ba-la-mật vì không hai; có thể học Bốn niệm xứ vì không hai, cho đến có thể học Mười tám pháp không chung vì không hai; có thể học quả Tu-đà-hoàn vì không hai, cho đến có thể học Trí nhất thiết chủng vì không hai. Bồ-tát ấy có thể học vô lượng vô biên vô số Phật pháp, nếu có thể học vô lượng vô biên vô số Phật pháp là Bồ-tát không vì sắc tăng mà học, không vì sắc giảm mà học, cho đến không vì Trí nhất thiết chủng tăng mà học, không vì Trí nhất thiết chủng giảm mà học. Nếu không vì sắc tăng mà học, giảm mà học, cho đến không vì Trí nhất thiết chủng tăng mà học, giảm mà học, thì Bồ-tát ấy, không vì nhiếp thọ sắc mà học, không vì hoại diệt sắc mà học, cũng không vì nhiếp thọ thọ, tưởng, hành, thức mà học, cũng không vì hoại diệt thọ, tưởng, hành, thức mà học, cho đến cũng không vì nhiếp thọ Trí nhất thiết chủng mà học, cũng không vì hoại diệt mà học.

    Xá-lợi-phất nói với Tu-bồ-đề: Bồ-tát ma-ha-tát học như vậy, không vì nhiếp thọ sắc mà học, không vì hoại diệt sắc mà học, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng không vì nhiếp thọ mà học, cũng không vì hoại diệt mà học.

    Tu-bồ-đề nói: Bồ-tát ma-ha-tát nếu học như vậy, không vì nhiếp thọ sắc mà học, không vì hoại diệt sắc mà học, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng không vì nhiếp thọ mà học, cũng không vì hoại diệt mà học.

    Tu-bồ-đề! Vì nhân duyên gì Bồ-tát ma-ha-tát không vì nhiếp thọ sắc mà học, không vì hoại diệt sắc mà học, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng không vì nhiếp thọ mà học, cũng không vì hoại diệt mà học?

    Tu-bồ-đề nói: Sắc ấy không thể nhiếp thọ, cũng không có người mhiếp thọ sắc, cho đến Trí nhất thiết chủng không thể nhiếp thọ, cũng không có người nhiếp thọ, vì trong ngoài không.

    Xá-lợi-phất! Như vậy, Bồ-tát ma-ha-tát không nhiếp thọ hết thảy pháp nên có thể đạt đến Trí nhất thiết chủng.

    Khi ấy Xá-lợi-phất nói với Tu-bồ-đề rằng: Bồ-tát ma-ha-tát học Bát-nhã Ba-la-mật như vậy, có thể đạt đến Trí nhất thiết chủng ư?

    Tu-bồ-đề đáp: Bồ-tát ma-ha-tát học Bát-nhã Ba-la-mật như vậy có thể đạt đến Trí nhất thiết chủng vì không nhiếp thọ tất cả pháp.

    Xá-lợi-phất nói với Tu-bồ-đề: Nếu Bồ-tát ma-ha-tát đối với tất cả pháp không nhiếp thọ, không hoại diệt mà học, thì làm sao có thể đạt đến Trí nhất thiết chủng?

    Tu-bồ-đề đáp: Bồ-tát ma-ha-tát tu hành Bát-nhã Ba-la-mật chẳng thấy sắc sinh, chẳng thấy sắc diệt, chẳng thấy sắc thọ, chẳng thấy sắc chẳng thọ, chẳng thấy sắc nhơ, chẳng thấy sắc sạch, chẳng thấy sắc tăng, chẳng thấy sắc giảm. Vì sao? Xá-lợi-phất! Vì sắc, tánh sắc không; thọ, tưởng, hành, thức cũng chẳng thấy sinh, cũng chẳng thấy diệt, cũng chẳng thấy thọ, cũng chẳng thấy chẳng thọ, cũng chẳng thấy nhơ, cũng chẳng thấy sạch, cũng chẳng thấy tăng, cũng chẳng thấy giảm. Vì sao? Vì thức, tánh thức không, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng chẳng thấy sinh, cũng chẳng thấy diệt, cũng chẳng thấy thọ, cũng chẳng thấy chẳng thọ, cũng chẳng thấy nhơ, cũng chẳng thấy sạch, cũng chẳng thấy tăng, cũng chẳng thấy giảm. Vì sao? Vì Trí nhất thiết chủng, tánh Trí nhất thiết chủng không.

    Xá-lợi-phất! Như vậy, Bồ-tát ma-ha-tát vì tất cả pháp chẳng sinh, chẳng diệt, chẳng thọ, chẳng bỏ, chẳng nhơ, chẳng sạch, chẳng hợp, chẳng tán, chẳng tăng, chẳng giảm, nên học Bát-nhã Ba-la-mật có thể đạt đến Trí nhất thiết chủng, vì không học không đến vậy.

    LUẬN: Thích-đề-hoàn nhơn hoan hỷ nói: Tu-bồ-đề trí rất sâu, không phá hoại giả danh mà nói thật tướng các pháp.

    Bấy giờ Phật khen Tu-bồ-đề rằng: Đúng vậy, đúng vậy! Đúng như lời giải thích.

    Hỏi: Cớ sao Phật khen Tu-bồ-đề?

    Đáp: Chỉ dạy người mà không tự cao, còn đệ tử thì thừa thuận giáo pháp của thầy. Có người thầy nói đệ tử không tín thọ, đệ tử nói thầy không nghe; như người phàm phu khi ở giữa chúng nói pháp, tất cả lời nói đều bị phá không tin thọ. Vì Phật không có tâm tôi, ta, nên khen Tu-bồ-đề: Đúng vậy, đúng vậy!

    Lại nữa, Phật lấy tâm đại bi, muốn khiến chúng sinh tín thọ lời Tu- bồ-đề nói nên khen trí Tu-bồ-đề rất sâu.

    Năm uẩn do nhân duyên hòa hợp sinh, không có tánh nhất định, chỉ có giả danh, giả danh thật tướng là năm uẩn như như, pháp tánh, thật tế. Tu-bồ-đề nói không trái lý ấy. Vì sao? Vì Thánh nhân biết danh tự là Tục đế, thật tướng là đệ nhất nghĩa đế. Có sự nói ra là tùy theo người phàm phu, còn trong dệ nhất nghĩa đế không kia đây, cũng không tranh cãi, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy, Chúng sinh không, cho đến kẻ biết, kẻ thấy cũng không. Tu-đà-hoàn chỉ có giả danh, cho đến Phật cũng như vậy.

    Bồ-tát muốn biết hết thảy pháp giả danh, thì nên học Bát-nhã Ba- la-mật. Vì cớ sao? Vì hết thảy pháp chỉ có giả danh, đều không thuận theo tướng rồt ráo không của Bát-nhã Ba-la-mật.

    Học như vậy không học sắc là, trong pháp giả danh không có sắc nhất định. Nếu không có sắc thì làm sao học sắc. Vì sao? Vì Bồ-tát dùng năm mắt tìm sắc, mà không thấy sắc ấy. Tướng ngã hoặc vô ngã, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Hỏi: Vì sao chẳng thấy sắc?

    Đáp: Trong sắc, tướng sắc không, không thể có được, không thể thấy tức là tự tướng không, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Lại nữa, không học sắc là, sắc ấy không, tức tự không thể học sắc không, vì các pháp duyên biết tướng khác, không duyên biết tướng mình. Thí như người cưỡi ngựa, chẳng phải ngựa cưỡi ngựa.

    Hỏi: Nếu không học hết thảy pháp như vậy, làm sao học Nhất thiết trí?

    Đáp: Trong đây nói nếu đối với các pháp không mà không chấp trước ấy là chân thật học sắc không. Nếu lại chấp trước không, ấy là phá các pháp mà không phá không. Nếu người phá sắc mà không chấp trước không, thì đó là sắc và không không hai không khác. Ấy là học được sắc không, vì không thể có được nên chẳng thấy, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Vô lượng vô biên vô số Phật pháp là khen Trí nhất thiết chủng. Trí nhất thiết chủng trên ở trong tâm Bồ-tát thì có hạn lượng, ở trong tâm Phật thì không hạn lượng. Vì vậy nên trên tuy nói học Phật pháp, nay lại nói riêng. Nếu học được như vậy, là chánh hành đạo Bồ-tát, học sắc không tăng không giảm. Tăng là nếu chỉ thấy bốn đại và bốn đại tạo sắc (sắc, hương, vị, xúc) hòa hợp thành thân, thì không sinh tâm chấp trước, để đối với thân này khởi lên các tướng nam nữ, tốt xấu, dài ngắn v.v… cho nhất định là có thật sinh tâm nhiễm đắm; ấy là tăng. Nếu phá sắc khiến cho không, tâm nhiễm đắm không ấy; ấy là giảm; cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Chẳng thọ chẳng diệt là, vì không, nên chẳng thọ nghiệp quả, nhân duyên nối nhau nên chẳng diệt. Trong đây Tu-bồ-đề tự nói nhân duyên: Sắc, thọ là không thể có được nên chẳng thọ, lại vì sắc trong ngoài không nên chẳng thọ; sắc trong ngoài không, vì không, nên chẳng diệt.

    Hỏi: Nếu lấy Mười tám không mà làm các pháp không, sao trong đây chỉ nói nội ngoại không?

    Đáp: Sắc thọ là không có, nên nói nội không, sắc không thể thọ nên nói ngoại không. Vì Nội ngoại không thì nhiếp tất cả pháp không, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy. Nếu Bồ-tát học được như vậy thì xuất sinh Trí nhất thiết chủng, vì Trí nhất thiết chủng là tướng không chướng ngại. Nếu Bồ-tát quán tất cả pháp như hư không, không chướng ngại, thì ấy là học Trí nhất thiết chủng, vì nhân quả giống nhau.

    Xá-lợi-phất nghĩ rằng: Bồ-tát nên phải diệt tất cả phiền não, nên

    phải lãnh thọ tất cả các pháp, nay học không thọ không diệt thì làm sao xuất sinh Trí nhất thiết chủng? Nghĩ như vậy rồi, hỏi Tu-bồ-đề, Tu-bồ- đề đáp: Phá tướng sinh của tất cả pháp nên chẳng sinh, phá tướng vô thường của tất cả pháp nên chẳng diệt. Quán các tội lỗi của tất cả pháp nên chẳng thọ, quán các lợi ích của tất cả pháp nên chẳng bỏ. Tất cả pháp tánh thường thanh tịnh nên chẳng nhơ, tất cả pháp hay sinh tâm nhiễm trước nên chẳng sạch, tất cả pháp tuy là có làm không làm, khởi diệt, ra vào, qua lại v.v… mà chẳng nhiều chẳng ít, chẳng tăng chẳng giảm. Ví như biển cả, muôn dòng chạy về mà chẳng tăng, hỏa châu nấu không giảm. Các pháp cũng như vậy, vì pháp tánh thường trú, vì tất cả pháp tự tánh không thể có được.

    Học được như vậy thì xuất sinh đạt đến Trí nhất thiết chủng, không thấy tướng học, không thấy tướng xuất, không thấy tướng Bồ-tát, không thấy tướng Bát-nhã Ba-la-mật. Trong đây nói lược nên chỉ nói không học không xuất.

    KINH: Bấy giờ, Thích-đề-hoàn nhơn hỏi Xá-lợi-phất: Bồ-tát ma- ha-tát nên tìm Bát-nhã Ba-la-mật ở đâu?

    Xá-lợi-phất đáp: Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát nên tìm ở trong phẩm Tu-bồ-đề nói.

    Thích-đề-hoàn nhơn hỏi Tu-bồ-đề: Đó là do thần lực của ông sai Xá-lợi-phất nói Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát nên tìm ở trong phẩm Tu-bồ-đề ư?

    Tu-bồ-đề đáp Thích-đề-hoàn nhơn: Chẳng phải do thần lực của tôi.

    Thích hoàn nhơn hỏi Tu-bồ-đề: Ấy là do thần lực của ai?

    Tu-bồ-đề đáp: Là do thần lực của Phật.

    Thích-đề-hoàn nhơn nói: Hết thảy pháp đều không có chỗ lãnh thọ, cớ sao nói đó là do thần lực của Phật? Vì lìa tướng không có chỗ lãnh thọ (Kinh Đại Bát-nhã ghi: Không chỗ nương tựa giữ gìn) Như Lai không thể có được; lìa như như, Như Lai không thể có được?

    Tu-bồ-đề nói với Thích-đề-hoàn nhơn: Đúng vậy, đúng vậy! Kiều- thi-ca! Lìa tướng không có chỗ lãnh thọ, Như Lai không thể có được; lìa như như, Như Lai cũng không thể có được. Trong tướng không có chỗ lãnh thọ, Như Lai không thể có được; trong như như Như Lai không thể có được; trong sắc như như, Như Lai như như không thể có được, trong Như Lai như như, sắc như như không thể có được; trong tướng sắc pháp, tướng Như Lai pháp không thể có được; trong tướng Như Lai pháp, tướng sắc pháp không thể có được; trong tướng thọ, tưởng, hành, thức pháp cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Kiều-thi-ca! Trong Như Lai, sắc như như chẳng hợp chẳng tán (Kinh Đại Bát-nhã ghi: Chẳng phải tương ưng, chẳng phải không tương ưng); trong thọ, tưởng, hành, thức như như chẳng hợp chẳng tán; Như Lai lìa sắc như như, chẳng hợp chẳng tán, lìa thọ, tưởng, hành, thức như như chẳng hợp chẳng tán, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Như Lai với tướng sắc pháp chẳng hợp chẳng tán, với tướng thọ, tưởng, hành, thức pháp chẳng hợp chẳng tán, Như Lai với tướng lìa sắc pháp, chẳng hợp chẳng tán, với tướng lìa thọ, tưởng, hành, thức pháp, chẳng hợp chẳng tán, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Kiều-thi-ca! Như vậy trong hết thảy pháp chẳng hợp chẳng tán, thì thần lực Phật không dùng pháp sở thọ. (vì không y trì – ND).

    Như Kiều-thi-ca nói, Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát nên tìm ở chỗ nào? Kiều-thi-ca! Không nên ở trong sắc tìm Bát-nhã Ba-la- mật, cũng không nên lìa sắc tìm Bát-nhã Ba-la-mật, không nên ở trong thọ, tưởng, hành, thức tìm Bát-nhã Ba-la-mật, cũng không nên lìa thọ, tưởng, hành, thức tìm Bát-nhã Ba-la-mật. Vì cớ sao? Vì Bát-nhã Ba- la-mật với sắc, thọ, tưởng, hành, thức, tất cả pháp ấy đều chẳng hợp chẳng tán, không sắc, không hình, không dối, chỉ một tướng tức là vô tướng, cho đến trong Trí nhất thiết chủng không nên tìm Bát-nhã Ba- la-mật, cũng không nên lìa Trí nhất thiết chủng tìm Bát-nhã Ba-la-mật. Vì sao? Vì Bát-nhã Ba-la-mật với Trí nhất thiết chủng, tất cả pháp ấy đều chẳng hợp chẳng tán, không sắc, không hình, không dối, chỉ một tướng tức là vô tướng. Vì sao? Vì Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải sắc, cũng chẳng phải lìa sắc; chẳng phải thọ, tưởng, hành, thức, cũng chẳng phải lìa thọ, tưởng, hành, thức, cho đến chẳng phải Trí nhất thiết chủng, cũng chẳng phải lìa Trí nhất thiết chủng. Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải sắc như, cũng chẳng phải lìa sắc như, chẳng phải thọ, tưởng, hành, thức như, cũng chẳng phải lìa thọ, tưởng, hành, thức như.

    Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải sắc pháp, cũng chẳng phải lìa sắc pháp; chẳng phải thọ, tưởng, hành, thức pháp, cũng chẳng phải lìa thọ, tưởng, hành, thức pháp; cho đến chẳng phải Trí nhất thiết chủng như, cũng chẳng phải lìa Trí nhất thiết chủng như.

    Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải pháp Trí nhất thiết chủng, cũng chẳng phải lìa pháp Trí nhất thiết chủng. Vì sao? Kiều-thi-ca! Vì hết thảy pháp đều không có gì, không thể có được, vì không có gì, không thể có được nên Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải sắc, cũng chẳng phải lìa sắc; chẳng phải sắc như, cũng chẳng phải lìa sắc như; chẳng phải sắc pháp, cũng chẳng phải lìa sắc pháp, cho đến chẳng phải Trí nhất thiết chủng, cũng chẳng phải lìa Trí nhất thiết chủng; chẳng phải Trí nhất thiết chủng như, cũng chẳng phải lìa Trí nhất thiết chủng như; chẳng phải pháp Trí nhất thiết chủng, cũng chẳng phải lìa pháp Trí nhất thiết chủng.

    LUẬN: Hỏi: Phật, Xá-lợi-phất, Tu-bồ-đề, từ trước lại đây đã dùng mỗi mỗi nhân duyên thuyết minh tướng Bát-nhã Ba-la-mật, nay cớ gì Thích-đề-hoàn nhơn hỏi nên tìm Bát-nhã ở đâu?

    Đáp: Đây không hỏi về thể Bát-nhã, chỉ hỏi việc ngôn thuyết danh tự Bát-nhã có thể tụng đọc. Thế nên Xá-lợi-phất nói: Nên tìm nơi phẩm của Tu-bồ-đề nói.

    Tu-bồ-đề ưa nói không, vì thường khéo tu tập không. Xá-lợi-phất tuy trí tuệ đệ nhất, vì không có tâm tôi, ta, tật đố, lại dứt pháp ái nên nói hãy tìm ở nơi phẩm của Tu-bồ-đề nói.

    Hỏi: Phật nơi nơi nói Bát-nhã Ba-la-mật, muốn sánh với điều Tu- bồ-đề nói gấp trăm ngàn vạn không thể dùng toán số thí dụ sánh được, cớ sao không nói tìm trong phẩm của Phật nói?

    Đáp: Ý của Thích-đề-hoàn nhơn là trừ Phật ra, ai là người khéo nói? Vì vậy Phật suy cử Tu-bồ-đề.

    Lại nữa, Phật thường ngày đêm sáu thời, dùng Phật nhãn quán xét chúng sinh, không để cho họ vì không nghe pháp phải đọa lạc, nên tùy chỗ chúng sinh có thể hiểu, có thể được, có thể tu tập mà nói. Hoặc nói Bát-nhã Ba-la-mật vô thường, khổ, không, vô ngã, như bệnh, như ung v.v… gọi là Bát-nhã Ba-la-mật, hoặc phân biệt tướng chung tướng riêng của các pháp, hoặc nói các pháp nhân duyên hòa hợp sinh, không có kẻ làm, kẻ thọ, kẻ biết, kẻ thấy, gọi là Bát-nhã Ba-la-mật. Hoặc nói pháp không, hoặc nói rốt ráo không, gọi là Bát-nhã Ba-la-mật. Vì vậy nên không bảo nên tìm trong phẩm của Phật dạy.

    Lại, tâm niệm Thích-đề-hoàn nhơn, không biết thế nào chắc chắn là tướng Bát-nhã nhất định. Vì vậy Xá-lợi-phất nói Tu-bồ-đề thường thâm nhập không, lời nói ra đều hướng về không, cái không được nói ấy cũng không, cho nên nói hãy tìm trong phẩm của Tu-bồ-đề nói. Thích- đề-hoàn nhơn hoan hỷ tán thán Tu-bồ-đề rằng: Thần lực đại đức rất lớn! Tu-bồ-đề khiêm nhường nói: Chẳng phải sức tôi, đó là thần lực nhiếp thọ của Phật.

    Thích-đề-hoàn nhơn nói: Nếu hết thảy pháp đều không có nhiếp thọ làm sao nói đó là thần lực nhiếp thọ của Phật? Nếu lìa tướng không nhiếp thọ thì Như Lai không thể có được, lìa như như thì Như lai không thể có được. Thích-đề-hoàn nhơn nghĩ rằng: Hết thảy không có tướng nhiếp thọ, hết thảy pháp không, không nơi nương tựa, thì làm sao nói nhất định có Như Lai? Nếu không có Như Lai làm sao có thần lực nhiếp thọ?

    Lại, lìa tướng không nhiếp thọ thì Như Lai cũng không thể có được, nay lìa như như, Như Lai không thể có được.

    Hỏi: Tướng không nhiếp thọ với như như có gì sai khác?

    Đáp: Thật tướng các pháp cũng gọi là không nhiếp thọ, cũng gọi là như như. Các pháp không thể dính mắc nên gọi là không nhiếp thọ, các hý luận không thể phá hoại nên gọi là như như. Nay nơi không, Như Lai không thể có được, lìa không, cũng không thể có được.

    Tu-bồ-đề nhận đúng, nói: Đúng vậy, đúng vậy! Nay Tu-bồ-đề nói rộng việc ấy, nơi tướng không nhiếp thọ, tướng như như, Như Lai không thể có được; hoặc dùng danh tự Phật, gọi là Như Lai; hoặc dùng danh tự chúng sinh gọi là Như Lai (Tathagata).

    Như đời trước đến, đời sau cũng đi như vậy, ấy cũng gọi là Như Lai, cũng gọi là Như Khứ. Như trong mười bốn trí nạn nói: Sau khi chết Như Khứ (Như Lai) là có tồn tại hay không tồn tại? Hay cũng có cũng không tồn tại? Hay cũng chẳng phải có chẳng phải không tồn tại?

    Phật gọi là Như Lai, là như Phật Định Quang (Nhiên đăng) hành sáu Ba-la-mật, được thành Phật đạo. Phật Thích-ca văn cũng như vậy mà đến, nên gọi là Như Lai.

    Như Phật Định Quang có trí biết các pháp như như, từ trong như như mà đến, nên gọi là Như Lai. Phật Thích-ca văn cũng như vậy mà đến, nên gọi là Như Lai.

    Trong hai nghĩa Như Lai trên, đây là nói về Phật Như Lai. Nhân hiểu Phật Như Lai không có gì, hết thảy chúng sinh, hết thảy pháp, đều như vậy, cũng không có gì, không có nghĩa nhiếp thọ và Như Lai. Như trước đã nói, nay sẽ lược nói lại. Tướng không nhiếp thọ, tướng Như Lai đều không, không có gì, không có tướng nhiếp thọ, không có tướng như như, vì không có định tánh nên không có Như Lai.

    Có người nói: Có hai cách nói thật tướng các pháp: 1. Tướng các pháp rốt ráo không, là thật; 2. Có người nói rốt ráo không ấy có thể chỉ có thể nói, nên chẳng phải thật. Như tướng Niết-bàn chẳng thể chỉ, chẳng thể nói, ấy gọi là thật. Nơi hai việc ấy, trong rốt ráo không, Như Lai không thể có được, trong thật tướng phá rốt ráo không, Như Lai cũng không thể có được. Rốt ráo không tức là tướng không nhiếp thọ, thật tướng phá rốt ráo không tức là như như. Từ đây trở đi, nói rộng hai nghĩa. Nơi năm uẩn cho đến Trí nhất thiết chủng, Như Lai không thể có được, vì Như Lai không thể có được, làm sao sẽ có thần lực Như Lai? Như Lai không thể có được, như trên đã nói. Năm uẩn chẳng phải Như Lai, lìa năm uẩn chẳng phải Như Lai, năm uẩn không ở trong Như Lai, Như Lai không ở trong năm uẩn, Như Lai cũng chẳng có năm uẩn; tướng năm uẩn sinh diệt vô thường, khổ, không, vô ngã, nên chẳng phải là Như Lai, nếu là Như Lai thì Như Lai cũng phải sinh diệt.

    Lại nữa, năm uẩn là năm pháp, Như Lai là một, làm sao năm pháp làm một? Nếu năm tức là một, một cũng phải tức là năm? Nếu như vậy, pháp thế gian, pháp xuất thế gian đều bị rối loạn, hư hoại. Do các nhân duyên như vậy nên năm uẩn chẳng phải Như Lai. Nếu lìa năm uẩn có Như Lai, thì Như Lai phải không có thấy, không có nghe, không có biết, không có hiểu, cũng không có cảm giác khổ vui. Vì cớ sao? Vì tri giác là pháp của năm uẩn.

    Hỏi: Như Lai dùng mắt, tai, trí tuệ, thấy biết được thì có lỗi gì?

    Đáp: Hay thấy là mắt, chẳng phải Như Lai. Nếu Như Lai chẳng phải là tướng hay thấy, dùng mắt mới thấy được, vậy khi chưa tiếp nhận sắc, làm sao biết dùng mắt để thấy? Và như thế thì cũng có thể dùng tai thấy chứ!

    Hỏi: Như Lai dùng trí tuệ phân biệt có thể biết, mắt có thể thấy, các căn khác không thể thấy, vì vậy nên dùng mắt mà không dùng các căn khác?

    Đáp: Biết cũng có lỗi như mắt, vì biết là việc của năm uẩn, chẳng phải là Như Lai. Nếu dùng cái biết để biết mắt, vậy lại dùng gì để biết cái biết đó?

    Hỏi: Như Lai dùng biết để biết mắt, dùng mắt để biết sắc, nếu muốn biết Như Lai thì lấy gì biềt được? Nếu lấy Như Lai biết Như Lai, thì vô cùng?

    Đáp: Tướng biết ở trong biết. Như Lai nếu biềt tức là tướng biết. Nếu là tướng biết thì là vô thường, nếu vô thường thì không có đời sau!

    Lại nữa, lìa năm uẩn có Như Lai thì Như Lai lý đáng phải là thường; như tướng hư không, không nên biến khác, chịu khổ chịu vui; cũng nên không có trói, không có mở v.v… Có các sai lầm như vậy, phá dị biệt nên năm uẩn chẳng ở trong Như Lai, Như Lai chẳng ở trong năm uẩn, cũng chẳng phải Như Lai có năm uẩn.

    Hỏi: Lẽ đáng do nhân duyên năm uẩn nên có Như Lai, nếu không có năm uẩn thì không có Như Lai?

    Đáp: Nếu do nhân duyên năm uẩn có Như Lai thì Như Lai không

    có tự tánh; nếu không có tự tánh thì đâu từ tha tánh sinh được! Trong năm uẩn tìm nơi mỗi uẩn không thể có được Như Lai, vì thế nên không có Như Lai; chỉ do hý luận nên nói Như Lai, vì dứt hý luận nên không có Như Lai. Như Lai là pháp chẳng sinh chẳng diệt, làm sao dùng hý luận mà tìm Như Lai? Nếu dùng hý luận tìm Như Lai thì không thấy Như Lai. Nếu cho hoàn toàn không có Như Lai, thì rơi vào tà kiến. Thế nên nếu dùng hý luận có hay không có mà tìm Như Lai thì không đúng. Tướng Như Lai tức là tướng tất cả pháp, tướng tất cả pháp tức là Như Lai; tướng Như Lai tức là tướng rốt ráo không, tướng rốt ráo không tức là tướng tất cả pháp.

    Hỏi: Trong đấy cớ sao chỉ nói hai việc, là nói trong năm uẩn như như không có Như Lai như như, trong Như Lai như như không có năm uẩn như như?

    Đáp: Đây là nói lược. Nói hai thì cả năm việc đều thu nhiếp.

    Lại nữa, hai mươi ngã kiến (Sắc là ngã, ngã là sắc, sắc lớn ngã nhỏ, ngã ở trong sắc, ngã lớn sắc nhỏ, sắc ở trong ngã; thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy – ND), tuy tất cả phàm phu đều có nhưng không thể khởi lên một lần. Nay trong hội này, mê lầm hai việc ấy, nên chỉ nói hai việc, như năm uẩn, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy; tướng pháp năm uẩn cho đến tướng pháp Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Năm uẩn như như tức là pháp tướng.

    Hỏi: Nếu như như tức là pháp tướng, cớ sao nói lập lại?

    Đáp: Hành giả khi biết đến năm uẩn như như, tâm kinh sợ rằng cớ sao pháp tướng rốt ráo không, không có gì? Vì thế nên nói pháp tướng năm uẩn tự nó như vậy, như người đụng lửa cháy tay thì không có tâm giận, vì biết tướng lửa tự nó như vậy. Nếu người chấp lửa đốt thì sẽ oán giận, vì nó chấp lửa đốt.

    Trong năm uẩn như như của Như Lai, trong pháp tướng năm uẩn chẳng hợp chẳng tán (chẳng phải tương ưng, chẳng phải không tương ưng) là, trừ năm uẩn như như không có Như Lai, tức là một tướng, đó là vô tướng. Vì cớ sao? Vì một pháp thì chẳng hợp chẳng tán; có hai pháp nên mới có hợp có tán; lìa pháp tướng năm uẩn cũng không có hợp có tán. Vì cớ sao? Vì lìa pháp tướng năm uẩn, Như Lai không thể có được. Pháp tướng Như Lai như như và pháp tướng năm uẩn như như, không hai không khác. Lìa năm uẩn như như, năm uẩn pháp tướng, cũng chẳng hợp chẳng tán, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Biết được pháp tướng như như như vậy, chẳng hợp chẳng tán, nên có thần lực ấy.

    Nên tìm ở chỗ nào là, từ trước lại đây, nhân nơi thần lực của Phật nói tướng Bát-nhã, ở đây nói thẳng làm sao tìm Bát-nhã. Luận giả nói: Năm uẩn hư dối vô thường, trước không nay có, có rồi lại không, như huyễn như mộng, Bát-nhã Ba-la-mật là trí tuệ của chư Phật, làm sao lại tìm trong năm uẩn? Thí như tìm ngọc báu chắc chắn phải tìm trong biển lớn, núi báu, chớ không thể tìm ở chỗ khe rãnh xú uế. Lìa năm uẩn thì không sinh không diệt, không làm không khởi lên, không có pháp tướng, trong đó làm sao có thể tìm?

    Lại nữa, năm uẩn và Bát-nhã Ba-la-mật chẳng một chẳng khác, chẳng hợp chẳng tán, không sắc không hình, không đối, một tướng tức là vô tướng.

    Hỏi: Bát-nhã Ba-la-mật là tâm số pháp trí tuệ (tuệ tâm sở) nên có thể là không sắc, không hình, không đối, còn sắc uẩn trong năm uẩn, làm sao nói là không sắc, không hình, không đối?

    Đáp: Thánh nhân dùng tuệ nhãn quán các pháp bình đẳng đều không, một tướng tức là vô tướng, vì vậy nên sắc uẩn không hình, không đối.

    Lại nữa, sắc của người phàm phu thấy chẳng phải thật, như trước đã phá.

    Lại nữa, có nhân duyên, Bát-nhã Ba-la-mật thấy năm uẩn không như người phàm phu thấy, vì phá năm uẩn của người phàm phu thấy, tức là Bát-nhã Ba-la-mật, nên nói chẳng lìa. Cho đến Trí nhất chủng cũng như vậy, tướng như như, tướng pháp tướng như trước đã nói.

    KINH: Thích-đề-hoàn nhơn nói với Tu-bồ-đề: Ma-ha Ba-la-mật ấy là Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ tát ma-ha-tát; vô lượng Ba-la-mật, vô biên Ba-la-mật là Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát. Các Tu- đà-hoàn, quả Tu-đà-hoàn, từ nơi Bát-nhã Ba-la-mật ấy học thành, cho đến các A-la-hán, quả A-la-hán, các Bích-chi Phật, đạo Bích-chi Phật, các Bồ-tát ma-ha-tát, đều từ nơi Bát-nhã Ba-la-mật ấy học thành. Việc thành tựu chúng sinh tịnh quốc độ Phật, được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, đều từ Bát-nhã Ba-la-mật ấy học thành.

    Tu-bồ-đề nói với Thích-đề-hoàn nhơn rằng: Đúng vậy, đúng vậy! Kiều-thi-ca! Ma-ha Ba-la-mật ấy là Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma- ha-tát ; vô lượng Ba-la-mật, vô biên Ba-la-mật là Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát, từ trong ấy học thành; quả Tu-đà-hoàn, cho đến quả A-la-hán, đạo Bích-chi Phật, các Bồ-tát ma-ha-tát từ trong Bát-nhã Ba-la-mật ấy học thành, việc thành tựu chúng sinh, tịnh quốc độ Phật, được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, đã được, nay được, sẽ được.

    Kiều-thi-ca! Sắc lớn nên Bát-nhã Ba-la-mật cũng lớn. Vì sao? Vì sắc ấy đời trước không thể có được, đời sau không thể có được, đời giữa không thể có được. Thọ, tưởng, hành, thức lớn nên Bát-nhã Ba-la-mật cũng lớn. Vì sao? Vì thọ, tưởng, hành, thức, đời trước không thể có được, đời sau không thể có được, trung tế không thể có được, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Kiều-thi-ca! Do nhân duyên ấy, Ma-ha Ba-la-mật ấy là Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma-ha-tát.

    Kiều-thi-ca! Sắc vô lượng nên Bát-nhã Ba-la-mật vô lượng. Vì sao? Vì sắc lượng không thể có được. Kiều-thi-ca! Thí như hư không lượng không thể có được, sắc cũng như vậy, lượng không thể có được. Hư không vô lượng nên sắc vô lượng; sắc vô lượng nên Bát-nhã Ba-la- mật vô lượng; thọ, tưởng, hành, thức cho đến Trí nhất thiết chủng vô lượng nên Bát-nhã Ba-la-mật vô lượng. Vì sao? Vì Trí nhất thiết chủng vô lượng nên Bát-nhã Ba-la-mật vô lượng. Vì sao? Vì Trí nhất thiết chủng, lượng không thể có được; thí như hư không, lượng không thể có được. Trí nhất thiềt chủng cũng như vậy, lượng không thể có được. Hư không vô lượng nên Trí nhất thiết chủng vô lượng, Trí nhất thiết chủng vô lượng nên Bát-nhã Ba-la-mật vô lượng. Do nhân duyên ấy, nên Bát- nhã Ba-la-mật của Bồ tát ma-ha-tát vô lượng.

    Kiều-thi-ca! Sắc vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ-tát ma- ha-tát vô biên. Vì sao? Kiều-thi-ca! Vì sắc ấy đời trước không thể có được, đời sau không thể có được, đời giữa không thể có được; thọ, tưởng, hành, thức vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên. Vì sao? Vì thọ, tưởng, hành, thức đời trước, đời sau, đời giữa đều không thể có được, cho đến Trí nhất thiết chủng vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên. Vì sao? Vì Trí nhất thiết chủng đời trước, sau, giữa không thể có được. Kiều-thi-ca! Do nhân duyên ấy, Bát-nhã Ba-la-mật vô biên, sắc vô biên, cho đến Trí nhất thiết chủng vô biên.

    Lại nữa, Kiều-thi-ca! Duyên vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên.

    Tu-bồ-đề! Thế nào là duyên vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên?

    Tu-bồ-đề đáp: Duyên hết thảy pháp vô biên, nên Bát-nhã Ba-la- mật vô biên.

    Thế nào là duyên hết thảy pháp vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên?

    Tu-bồ-đề đáp: Duyên pháp tánh vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên.

    Lại nữa, Kiều-thi-ca! Duyên như như vô biên nên Bát-nhã Ba-la- mật vô biên.

    Thích-đề-hoàn nhơn hỏi: Làm sao duyên như như vô biên nên Bát- nhã Ba-la-mật vô biên?

    Tu-bồ-đề đáp: Như như vô biên, nên duyên cũng vô biên, duyên vô biên nên như như cũng vô biên. Do nhân duyên ấy, Bát-nhã Ba-la- mật của Bồ-tát ma-ha-tát vô biên.

    Lại nữa, Kiều-thi-ca! Chúng sinh vô biên, nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên.

    Thích-đề-hoàn nhơn hỏi Tu-bồ-đề: Thế nào là chúng sinh vô biên, nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên?

    Tu-bồ-đề đáp: Ý ông nghĩ sao? Những pháp gì gọi là chúng sinh?

    Thích-đề-hoàn nhơn đáp: Không có pháp gọi là chúng sinh, giả danh nên gọi là chúng sinh, danh tự ấy vốn không có pháp, cũng không chỗ xu hướng, chỉ gượng làm danh tự.

    Kiều-thi-ca! Ý ông nghĩ sao? Trong Bát-nhã Ba-la-mật nói chúng sinh có thật chăng?

    Thích-đề-hoàn nhơn đáp: không.

    Kiều-thi-ca! Nếu Bát-nhã Ba-la-mật không nói thật, thì chúng sinh vô biên cũng không thể có được.

    Kiều-thi-ca! Ý ông nghĩ sao? Phật sống hằng hà sa kiếp nói chúng sinh, danh tự chúng sinh, vả lại có thể có pháp chúng sinh có sinh có diệt chăng?

    Thích-đề-hoàn nhơn đáp: Thưa không. Vì sao? Vì chúng sinh từ xưa lại đây thường thanh tịnh.

    Do nhân duyên ấy, Kiều-thi-ca! Chúng sinh vô biên, nên biết Bát- nhã Ba-la-mật cũng vô biên.

    LUẬN: Hỏi: Thích-đề-hoàn nhơn là người Tu-đà-hoàn làm sao hỏi được Bát-nhã Ba-la-mật sâu xa?

    Đáp: Như Tu-bồ-đề, là vị A-la-hán hoàn toàn mà vì lợi ích cho Bồ- tát, thương xót chúng sinh nên hỏi việc của Bồ-tát làm. Thích-đề-hoàn nhơn tuy là người Thanh-văn, là thiên chủ của các trời, có trí tuệ lanh lợi, thương xót chúng sinh nên hỏi Bát-nhã Ba-la-mật cũng như vậy.

    Lại nữa, có người nói: Trong ba ngàn đại thiên thế giới, có trăm ức Thích-đề-hoàn nhơn. Trong kinh Trung A-hàm nói Thích-đề-hoàn nhơn là người được quả Tu-đà-hoàn, khác với Thích-đề-hoàn nhơn ở đây. Thích-đề-hoàn nhơn ở đây là đại Bồ-tát, vì thương xót chúng sinh nên có ba cách tán thán Bát-nhã Ba-la-mật, là Ma-ha Ba-la-mật, vô lượng Ba-la-mật, vô biên Ba-la-mật là Bát-nhã Ba-la-mật. Vì từ trong Bát- nhã Ba-la-mật ấy học thành các Thánh đạo. Tu-bồ-đề nhận lời tán thán của Thích-đề-hoàn nhơn đúng mà giải rộng lời tán thán đó, bằng cách nói năm uẩn lớn nên Bát-nhã Ba-la-mật lớn.

    Năm uẩn lớn là, tìm ở ba đời (tam tế) đều không thể có được, cũng vì vô lượng vô biên nên gọi là lớn. Phá vô lượng vô biên năm uẩn ấy mà đưa chúng sinh vào Vô-dư Niết-bàn nên nói Bát-nhã Ba-la-mật lớn, cho đến Trí nhất thiết chủng cũng như vậy.

    Vô lượng là, cũng như vậy, chỉ dùng hư không để thí dụ là khác. Có pháp tuy lớn mà không hẳn vô lượng, thế nên không được lấy hư không để ví dụ… Như núi Tu-di tuy lớn giữa các núi mà có hạn lượng, khoảng tám mươi bốn ngàn do tuần.

    Vô biên là, vì năm uẩn rộng lớn vô lượng cho nên nói vô biên; cũng vì năm uẩn có biên, thì còn có thỉ, có thỉ thì có chung, tức là không nhân không duyên, bị rơi vào các sai lầm chấp đoạn diệt.

    Lại nữa, năm uẩn tìm ở trong ba đời đều không thể có được, nên nói là vô biên.

    Duyên vô biên là, tất cả pháp có bốn duyên là nhân duyên, sinh tất cả pháp hữu vi; thứ đệ duyên là tâm tâm số pháp quá khứ hiện tại; duyên duyên, tăng thượng duyên. Tất cả pháp là Bốn duyên ấy vì ở tất cả chỗ, tất cả thời đều có nên nói là duyên vô biên. Duyên vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên.

    Lại nữa, duyên vô biên là bốn duyên hư dối không thật, rốt ráo không, cho nên vô biên.

    Lại nữa, duyên như như, pháp tánh, thật tế vô biên, nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên. Như như, pháp tánh, thật tế là tướng vô vi tự nhiên nên vô lượng vô biên. Năm uẩn vô biên là do sức tu quán cưỡng làm nó vô biên.

    Lại nữa, chúng sinh vô biên là vì chúng sinh nhiều. Vô lượng vô số chúng sinh trong ba đời mười phương, không ai có thể đếm biết được, nên nói vô biên.

    Lại nữa, trong đây nói chúng sinh không, nên nói là vô biên, chỉ cưỡng đặt tên.

    Cũng không chỗ thú hướng là vì chúng sinh có định pháp có thể thú hướng; như lửa định có chỗ thú hướng, còn danh tự chúng sinh không thật có chúng sinh có thể thú hướng.

    – Ý ông nghĩ sao? Trong Bát-nhã Ba-la-mật, có thể nói thật có chúng sinh chăng?

    – Thưa không, bạch Đại đức!

    – Nếu chúng sinh thật không có, thì làm sao có biên?

    Như chư Phật là bậc đệ nhất trong tất cả người nói thật, sống trong vô lượng hằng hà sa kiếp nói danh tự chúng sinh, mà pháp chúng sinh ấy không vì nói mà có sinh có diệt, huống gì các người khác điên đảo hư dối, chỉ nói một lúc? Vì làm phát sinh tâm ta, nên sẽ có chúng sinh thật. Chúng sinh ấy không vì đưa vào Bát-nhã Ba-la-mật nên nói không có, mà chính từ xưa lại đây, thường thanh tịnh, không có, hý luận nói có nói không đều dứt. Vì vậy nên nói chúng sinh vô biên nên Bát-nhã Ba-la-mật vô biên.

    Hỏi: Sao đối với vô biên lại nói rộng, còn lớn và vô lượng thì nói lược?

    Đáp: Do nhân duyên chúng sinh mà nói. Kẻ phàm phu khởi các phiền não, đối với năm uẩn sinh các tà kiến khó phá, cho nên nói rộng, nếu phá chấp tướng chúng sinh, thì các tướng khác dễ phá.