大自在天 ( 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（天名）自在天外道之主神也。梵語摩醯首羅訛略，正為摩醯濕伐涅Maheśvara，譯言大自在。在色界之頂，為三千界之主。此大自在天有二種：一曰毘舍闍摩醯首羅，一曰淨居摩醯首羅。毘舍闍為鬼類之名，摩醯首羅論師之所祀，有二目八臂，乘白牛，住於色界。密教以之為大日如來之應現。彼又言此自在天現種種之形，有種種之名。韋紐天，那羅延天等是也。提婆涅槃論明二十種外道中。以之為第十五摩醯首羅論師。涅槃經明六師外道中。第五迦羅鳩馱迦旃延之宗計是也。中古以來至於今盛為印度所崇拜之西拔派之西拔神。即為大自在天。以牛或男根為其神體之標幟。其次淨居摩醯首羅者，第十地之菩薩，將成佛時在色界之頂，淨居天之上，現大自在天子之勝報，以勝妙之天形，紹佛位，行灌頂。入大乘論下曰：「淨治第十地，得無量無邊禁咒方術能令一切無礙自在作摩醯首羅天子，亦為一切世間依止。問曰：所言摩醯首羅者為同世間摩醯首羅，更有異耶？答曰：是淨居自在非世間自在。汝言摩醯首羅者，名字雖同而人非一，有淨居摩醯首羅，有毘舍闍摩醯首羅。其淨居者，如是菩薩鄰於佛地猶如羅穀障。（中略）如皇太子初受職時，以己業力故大寶蓮華自然化出，受一切種智位。（中略）坐蓮華已，十方世界諸佛放大光明照。此菩薩受灌頂位如轉輪聖王長子受王位時。」慧苑音義上曰：「摩醯首羅，正云摩醯濕伐羅，言摩醯者此云大也，濕伐羅者自在也，謂此天王於大千世界中得自在故也。」唯識述記七末曰：「舊言摩醯首羅，今應言摩醯伊濕伐羅，即大自在也。」智度論二曰：「摩醯首羅天，秦言大自在。八臂三眼，騎白牛。」俱舍光記七曰：「魯達羅，此云暴惡，大自在異名。大自在天總有千名，今現行世唯有六十，魯達羅其一名也。又解塗灰外道說，自在出過三界有三身：一、法身，徧充法界。二、受用身，居住色界上自在天宮，即佛法中說摩醯首羅天，三目八臂，身長萬六千踰繕那。三、化身，隨形六道種種教化。」十二天供儀軌曰：「伊邪那天，舊云摩醯首羅，唐言大自在天也。」因明大疏上曰：「商羯羅天，是羅醯首羅天，於一切世界有大勢力。」提婆涅槃論曰：「外道摩醯首羅論師作如是論，果是那羅延所作，梵天是因，摩醯首羅一體三分。所謂梵天，那羅延，摩醯首羅。地是依處，地主是摩醯首羅天。於三界中所有一切，命非命物皆是摩醯首羅天生。摩醯首羅身者，虛空是頭，地是身，水是尿，山是糞，一切眾生是腹中蟲，風是命，火是煖，罪福是業（百論疏引之作日月為眼），是八種是摩醯首羅身。」涅槃經十九曰：「今有大師，名迦羅鳩馱迦旃延。（中略）為諸弟子說如是說，若人殺害一切眾生，心無慚愧，終不墮惡。猶如虛空，不受塵水。有慚愧者，即入地獄。猶如大水，潤濕於地。一切眾生，悉是自在天之所作。自在天喜，眾生安樂。自在天瞋，眾生苦惱。一切眾生若罪若福。乃是自在天之所為作。云何當言人有罪福。」
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 天thiên 名danh ） 自tự 在tại 天thiên 外ngoại 道đạo 之chi 主chủ 神thần 也dã 。 梵Phạn 語ngữ 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 訛ngoa 略lược ， 正chánh 為vi 摩ma 醯hê 濕thấp 伐phạt 涅niết Maheśvara ， 譯dịch 言ngôn 大đại 自tự 在tại 。 在tại 色sắc 界giới 之chi 頂đảnh ， 為vi 三Tam 千Thiên 界Giới 之chi 主chủ 。 此thử 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên 。 有hữu 二nhị 種chủng 。 一nhất 曰viết 毘tỳ 舍xá 闍xà 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 一nhất 曰viết 淨tịnh 居cư 。 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 毘tỳ 舍xá 闍xà 為vi 鬼quỷ 類loại 之chi 名danh 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 論luận 師sư 之chi 所sở 祀tự ， 有hữu 二nhị 目mục 八bát 臂tý ， 乘thừa 白bạch 牛ngưu ， 住trụ 於ư 色sắc 界giới 。 密mật 教giáo 以dĩ 之chi 為vi 大đại 日nhật 如Như 來Lai 之chi 應ưng/ứng 現hiện 。 彼bỉ 又hựu 言ngôn 此thử 自tự 在tại 天thiên 現hiện 種chủng 種chủng 之chi 形hình 有hữu 種chủng 種chủng 之chi 名danh 。 韋vi 紐nữu 天thiên 那Na 羅La 延Diên 天Thiên 等đẳng 是thị 也dã 。 提đề 婆bà 涅Niết 槃Bàn 論luận 明minh 二nhị 十thập 種chủng 外ngoại 道đạo 中trung 。 以dĩ 之chi 為vi 第đệ 十thập 五ngũ 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 論luận 師sư 。 涅Niết 槃Bàn 經Kinh 明minh 六lục 師sư 外ngoại 道đạo 中trung 。 第đệ 五ngũ 迦Ca 羅La 鳩Cưu 馱Đà 迦Ca 旃Chiên 延Diên 。 之chi 宗tông 計kế 是thị 也dã 。 中trung 古cổ 以dĩ 來lai 至chí 於ư 今kim 盛thịnh 為vi 印ấn 度độ 所sở 崇sùng 拜bái 之chi 西tây 拔bạt 派phái 之chi 西tây 拔bạt 神thần 。 即tức 為vi 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên 。 以dĩ 牛ngưu 或hoặc 男nam 根căn 為vi 其kỳ 神thần 體thể 之chi 標tiêu 幟xí 。 其kỳ 次thứ 淨tịnh 居cư 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 者giả 第đệ 十Thập 地Địa 。 之chi 菩Bồ 薩Tát 將tương 成thành 佛Phật 時thời 在tại 色sắc 界giới 之chi 頂đảnh 淨Tịnh 居Cư 天Thiên 。 之chi 上thượng ， 現hiện 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên 子Tử 。 之chi 勝thắng 報báo ， 以dĩ 勝thắng 妙diệu 之chi 天thiên 形hình ， 紹thiệu 佛Phật 位vị ， 行hành 灌quán 頂đảnh 。 入nhập 大Đại 乘Thừa 論luận 下hạ 曰viết ： 「 淨tịnh 治trị 第đệ 十Thập 地Địa 。 得đắc 無vô 量lượng 無vô 邊biên 。 禁cấm 咒chú 方phương 術thuật 能năng 令linh 一nhất 切thiết 。 無vô 礙ngại 自tự 在tại 作tác 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 天Thiên 。 子tử 亦diệc 為vi 一nhất 切thiết 。 世thế 間gian 依y 止chỉ 。 問vấn 曰viết ： 所sở 言ngôn 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 者giả 為vi 同đồng 世thế 間gian 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 更cánh 有hữu 異dị 耶da ？ 答đáp 曰viết ： 是thị 淨tịnh 居cư 自tự 在tại 非phi 世thế 間gian 自tự 在tại 。 汝nhữ 言ngôn 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 者giả ， 名danh 字tự 雖tuy 同đồng 而nhi 人nhân 非phi 一nhất 。 有hữu 淨tịnh 居cư 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 有hữu 毘tỳ 舍xá 闍xà 。 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 其kỳ 淨tịnh 居cư 者giả 如như 是thị 菩Bồ 薩Tát 。 鄰lân 於ư 佛Phật 地địa 猶do 如như 羅la 穀cốc 障chướng 。 （ 中trung 略lược ） 如như 皇hoàng 太thái 子tử 初sơ 受thọ 職chức 時thời ， 以dĩ 己kỷ 業nghiệp 力lực 故cố 大đại 寶bảo 蓮liên 華hoa 自tự 然nhiên 化hóa 出xuất ， 受thọ 一Nhất 切Thiết 種Chủng 智Trí 位vị 。 （ 中trung 略lược ） 坐tọa 蓮liên 華hoa 已dĩ 十thập 方phương 世thế 界giới 。 諸chư 佛Phật 放phóng 大đại 光quang 明minh 照chiếu 。 此thử 菩Bồ 薩Tát 受thọ 灌quán 頂đảnh 位vị 如như 轉Chuyển 輪Luân 聖Thánh 王Vương 。 長trưởng 子tử 受thọ 王vương 位vị 時thời 。 」 慧tuệ 苑uyển 音âm 義nghĩa 上thượng 曰viết 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 正chánh 云vân 摩ma 醯hê 濕thấp 伐phạt 羅la ， 言ngôn 摩ma 醯hê 者giả 此thử 云vân 大đại 也dã ， 濕thấp 伐phạt 羅la 者giả 自tự 在tại 也dã ， 謂vị 此thử 天thiên 王vương 於ư 大Đại 千Thiên 世Thế 界Giới 。 中trung 得đắc 自tự 在tại 故cố 也dã 。 」 唯duy 識thức 述thuật 記ký 七thất 末mạt 曰viết ： 「 舊cựu 言ngôn 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 今kim 應ưng/ứng 言ngôn 摩ma 醯hê 伊y 濕thấp 伐phạt 羅la ， 即tức 大đại 自tự 在tại 也dã 。 」 智trí 度độ 論luận 二nhị 曰viết 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 天Thiên 。 秦tần 言ngôn 大đại 自tự 在tại 。 八bát 臂tý 三tam 眼nhãn ， 騎kỵ 白bạch 牛ngưu 。 」 俱câu 舍xá 光quang 記ký 七thất 曰viết ： 「 魯lỗ 達đạt 羅la ， 此thử 云vân 暴bạo 惡ác ， 大đại 自tự 在tại 異dị 名danh 。 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên 。 總tổng 有hữu 千thiên 名danh ， 今kim 現hiện 行hành 世thế 唯duy 有hữu 六lục 十thập ， 魯lỗ 達đạt 羅la 其kỳ 一nhất 名danh 也dã 。 又hựu 解giải 塗đồ 灰hôi 外ngoại 道đạo 說thuyết ， 自tự 在tại 出xuất 過quá 三tam 界giới 。 有hữu 三Tam 身Thân 一nhất 法Pháp 身thân 。 徧biến 充sung 法Pháp 界Giới 。 二nhị 受thọ 用dụng 身thân 。 居cư 住trụ 色sắc 界giới 上thượng 自tự 在tại 天thiên 宮cung ， 即tức 佛Phật 法Pháp 中trung 說thuyết 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 天Thiên 。 三tam 目mục 八bát 臂tý 身thân 長trường 萬vạn 六lục 千thiên 踰du 繕thiện 那na 。 三tam 、 化hóa 身thân ， 隨tùy 形hình 六lục 道đạo 種chủng 種chủng 教giáo 化hóa 。 」 十thập 二nhị 天thiên 供cung 儀nghi 軌quỹ 曰viết ： 「 伊y 邪tà 那na 天thiên ， 舊cựu 云vân 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 唐đường 言ngôn 大Đại 自Tự 在Tại 天Thiên 也dã 。 」 因nhân 明minh 大đại 疏sớ 上thượng 曰viết ： 「 商thương 羯yết 羅la 天thiên ， 是thị 羅la 醯hê 首thủ 羅la 天thiên 於ư 一nhất 切thiết 世thế 界giới 。 有hữu 大đại 勢thế 力lực 。 」 提đề 婆bà 涅Niết 槃Bàn 論luận 曰viết ： 「 外ngoại 道đạo 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 論luận 師sư 作tác 如như 是thị 論luận ， 果quả 是thị 那Na 羅La 延Diên 所sở 作tác 梵Phạm 天Thiên 是thị 因nhân 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 一nhất 體thể 三tam 分phần 。 所sở 謂vị 梵Phạm 天Thiên 那Na 羅La 延Diên 。 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 地địa 是thị 依y 處xứ ， 地địa 主chủ 是thị 。 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 天Thiên 。 於ư 三tam 界giới 中trung 。 所sở 有hữu 一nhất 切thiết 。 命mạng 非phi 命mạng 物vật 皆giai 是thị 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 天Thiên 生sanh 。 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 。 身thân 者giả ， 虛hư 空không 是thị 頭đầu ， 地địa 是thị 身thân ， 水thủy 是thị 尿niệu ， 山sơn 是thị 糞phẩn 一nhất 切thiết 眾chúng 生sanh 。 是thị 腹phúc 中trung 蟲trùng ， 風phong 是thị 命mạng ， 火hỏa 是thị 煖noãn ， 罪tội 福phước 是thị 業nghiệp （ 百bách 論luận 疏sớ 引dẫn 之chi 作tác 日nhật 月nguyệt 為vi 眼nhãn ） ， 是thị 八bát 種chủng 是thị 摩Ma 醯Hê 首Thủ 羅La 身thân 。 涅Niết 槃Bàn 經Kinh 。 十thập 九cửu 曰viết 。 今kim 有hữu 大đại 師sư 。 名danh 迦Ca 羅La 鳩Cưu 馱Đà 迦Ca 旃Chiên 延Diên 。 （ 中trung 略lược ） 為vì 諸chư 弟đệ 子tử 。 說thuyết 如như 是thị 說thuyết ， 若nhược 人nhân 殺sát 害hại 一nhất 切thiết 。 眾chúng 生sanh 心tâm 無vô 慚tàm 愧quý 。 終chung 不bất 墮đọa 惡ác 。 猶do 如như 虛hư 空không 。 不bất 受thọ 塵trần 水thủy 。 有hữu 慚tàm 愧quý 者giả 。 即tức 入nhập 地địa 獄ngục 。 猶do 如như 大đại 水thủy ， 潤nhuận 濕thấp 於ư 地địa 。 一nhất 切thiết 眾chúng 生sanh 。 悉tất 是thị 自tự 在tại 天thiên 之chi 所sở 作tác 。 自tự 在tại 天thiên 喜hỷ 。 眾chúng 生sanh 安an 樂lạc 。 自tự 在tại 天thiên 瞋sân ， 眾chúng 生sanh 苦khổ 惱não 。 一nhất 切thiết 眾chúng 生sanh 。 若nhược 罪tội 若nhược 福phước 。 乃nãi 是thị 自tự 在tại 天thiên 之chi 所sở 為vi 作tác 。 云vân 何hà 當đương 言ngôn 人nhân 有hữu 罪tội 福phước 。 」 。