婆伽婆 ( 婆Bà 伽Già 婆Bà )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（術語）Bhagavat，一作婆伽伴、婆誐鍐、婆伽梵、薄伽梵、薄阿梵Bhagavān（體聲，一言聲，男聲），佛地論舉自在、熾盛、端嚴、名稱、吉祥、尊貴之六義，智度論出有德、巧分別、有名聲、能破之四義。又密教有稱女人之秘釋。經中多單譯曰世尊。佛地論一曰：「薄伽梵者，謂薄伽聲依六義轉：一、自在義。二、熾盛義。三、端嚴義。四、名稱義。五、吉祥義。六、尊貴義。」智度論二曰：「云何為婆伽婆。天竺語。婆伽，秦言德。婆言有。是名有德。復次，婆伽名分別，婆名巧，巧分別諸法總相別相，故名婆伽婆。復次，婆伽名名聲，婆名有。是名有名聲。無有得名聲如佛者。復次，婆伽名破。婆名能。是人能破婬怒痴，故稱婆伽婆。」玄應音義三曰：「婆伽婆，舊云大功德，至聖之名。正言薄伽梵。」慧琳音義十曰：「薄伽伴，或云薄伽梵，或云婆伽婆，或云薄伽跋帝。皆佛第十號也。」飾宗記三本曰：「本音薄伽梵，此方義釋為世尊，或名婆伽婆音之轉也。」仁王念誦儀軌曰：「婆誐嚩底沒馱（引）麼（引）諦，婆誐嚩底，敵對翻云具福智者，會意釋云世尊。沒馱，此云覺。麼諦，此云母也。順此方言，言佛世尊母。婆伽梵者，男聲呼也。婆誐嚩底，女聲呼也。二俱會意，釋云世尊。若依聲明敵對釋者，婆伽，云破。梵，翻為能。能破四魔，名婆伽梵。又云薄阿梵。依聲明論云：薄，名為破。阿，名無生。梵，名為證。智能證阿，名為阿梵。由阿梵故，能破煩惱。故佛世尊不生不滅不來不去不一不異不斷不常不增不減。具如是德，名薄阿梵。又云薄伽梵。薄伽，云福智。梵，名為具。會意釋云：由具福智莊嚴滿足故，名薄伽梵。又薄伽梵亦是男聲。」大日經疏一曰：「薄伽梵者，論師所解，具有六義。今此宗中，薄伽梵是能破義。如人執持利器，多所摧伏。（中略）復次，帝釋聲論謂女人為薄伽，是欲求因緣能息煩惱義，又是所從生義。金剛頂宗即翻此義云：女人者即是般若佛母，無礙知見人，皆悉從是生。有其志求因緣，得與相應，煩惱戲論，皆悉永息。非如世間欲熱，雖小止息，而實更增也。以密教不可直宣故，多有如是隱語，學者當觸類思之。（中略）經中多釋為世尊，是嘆德之總稱，西法語法，言及尊者不敢直斥其名，必先歎其功德。如云大智舍利弗、神通目犍連、頭陀大迦葉、持律優婆離等。故此經中例云薄伽梵毘盧遮那，今順此方文勢或以世尊居下也。」
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 術thuật 語ngữ ） Bhagavat ， 一nhất 作tác 婆bà 伽già 伴bạn 、 婆bà 誐nga 鍐 婆Bà 伽Già 梵Phạm 。 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 薄bạc 阿a 梵Phạm Bhagavān （ 體thể 聲thanh ， 一nhất 言ngôn 聲thanh ， 男nam 聲thanh ） ， 佛Phật 地địa 論luận 舉cử 自tự 在tại 熾sí 盛thịnh 。 端đoan 嚴nghiêm 、 名danh 稱xưng 吉cát 祥tường 尊tôn 貴quý 。 之chi 六lục 義nghĩa ， 智trí 度độ 論luận 出xuất 有hữu 德đức 、 巧xảo 分phân 別biệt 有hữu 名danh 聲thanh 、 能năng 破phá 之chi 四tứ 義nghĩa 。 又hựu 密mật 教giáo 有hữu 稱xưng 女nữ 人nhân 之chi 秘bí 釋thích 。 經kinh 中trung 多đa 單đơn 譯dịch 曰viết 世Thế 尊Tôn 。 佛Phật 地địa 論luận 一nhất 曰viết 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 者giả ， 謂vị 薄bạc 伽già 聲thanh 依y 六lục 義nghĩa 轉chuyển ： 一nhất 、 自tự 在tại 義nghĩa 。 二nhị 熾sí 盛thịnh 義nghĩa 。 三tam 、 端đoan 嚴nghiêm 義nghĩa 。 四tứ 、 名danh 稱xưng 義nghĩa 。 五ngũ 、 吉cát 祥tường 義nghĩa 。 六lục 、 尊tôn 貴quý 義nghĩa 。 」 智trí 度độ 論luận 二nhị 曰viết ： 「 云vân 何hà 為vi 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 天Thiên 竺Trúc 語ngữ 。 婆bà 伽già ， 秦tần 言ngôn 德đức 。 婆bà 言ngôn 有hữu 。 是thị 名danh 有hữu 德đức 。 復phục 次thứ ， 婆bà 伽già 名danh 分phân 別biệt 婆bà 名danh 巧xảo ， 巧xảo 分phân 別biệt 諸chư 法pháp 。 總tổng 相tướng 別biệt 相tướng 故cố 。 名danh 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 復phục 次thứ ， 婆bà 伽già 名danh 名danh 聲thanh ， 婆bà 名danh 有hữu 。 是thị 名danh 有hữu 名danh 聲thanh 。 無vô 有hữu 得đắc 名danh 聲thanh 如như 佛Phật 者giả 。 復phục 次thứ ， 婆bà 伽già 名danh 破phá 。 婆bà 名danh 能năng 。 是thị 人nhân 能năng 破phá 婬dâm 怒nộ 痴si ， 故cố 稱xưng 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 」 玄huyền 應ưng/ứng 音âm 義nghĩa 三tam 曰viết 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 舊cựu 云vân 大đại 功công 德đức ， 至chí 聖thánh 之chi 名danh 。 正chánh 言ngôn 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 」 慧tuệ 琳 音âm 義nghĩa 十thập 曰viết ： 「 薄bạc 伽già 伴bạn ， 或hoặc 云vân 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 或hoặc 云vân 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 或hoặc 云vân 薄bạc 伽già 跋bạt 帝đế 。 皆giai 佛Phật 第đệ 十thập 號hiệu 也dã 。 」 飾sức 宗tông 記ký 三tam 本bổn 曰viết ： 「 本bổn 音âm 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 此thử 方phương 義nghĩa 釋thích 為vi 世Thế 尊Tôn 或hoặc 名danh 婆Bà 伽Già 婆Bà 。 音âm 之chi 轉chuyển 也dã 。 」 仁nhân 王vương 念niệm 誦tụng 儀nghi 軌quỹ 曰viết 婆bà 誐nga 嚩phạ 底để 。 沒một 馱đà （ 引dẫn ） 麼ma （ 引dẫn ） 諦đế 婆bà 誐nga 嚩phạ 底để 。 敵địch 對đối 翻phiên 云vân 具cụ 福phước 智trí 者giả ， 會hội 意ý 釋thích 云vân 世Thế 尊Tôn 。 沒một 馱đà ， 此thử 云vân 覺giác 。 麼ma 諦đế ， 此thử 云vân 母mẫu 也dã 。 順thuận 此thử 方phương 言ngôn ， 言ngôn 佛Phật 世Thế 尊Tôn 母mẫu 。 婆Bà 伽Già 梵Phạm 者giả ， 男nam 聲thanh 呼hô 也dã 。 婆bà 誐nga 嚩phạ 底để 。 女nữ 聲thanh 呼hô 也dã 。 二nhị 俱câu 會hội 意ý ， 釋thích 云vân 世Thế 尊Tôn 。 若nhược 依y 聲thanh 明minh 敵địch 對đối 釋thích 者giả ， 婆bà 伽già ， 云vân 破phá 。 梵Phạm ， 翻phiên 為vi 能năng 。 能năng 破phá 四tứ 魔ma 。 名danh 婆Bà 伽Già 梵Phạm 。 又hựu 云vân 薄bạc 阿a 梵Phạm 。 依y 聲thanh 明minh 論luận 云vân ： 薄bạc ， 名danh 為vi 破phá 。 阿a ， 名danh 無vô 生sanh 。 梵Phạm ， 名danh 為vi 證chứng 。 智trí 能năng 證chứng 阿a ， 名danh 為vi 阿a 梵Phạm 。 由do 阿a 梵Phạm 故cố 。 能năng 破phá 煩phiền 惱não 。 故cố 佛Phật 世Thế 尊Tôn 不phủ 。 生sanh 不bất 滅diệt 不bất 來lai 不bất 去khứ 。 不bất 一nhất 不bất 異dị 。 不bất 斷đoạn 不bất 常thường 。 不bất 增tăng 不bất 減giảm 。 具cụ 如như 是thị 德đức ， 名danh 薄bạc 阿a 梵Phạm 。 又hựu 云vân 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 薄bạc 伽già ， 云vân 福phước 智trí 。 梵Phạm ， 名danh 為vi 具cụ 。 會hội 意ý 釋thích 云vân ： 由do 具cụ 福phước 智trí 莊trang 嚴nghiêm 。 滿mãn 足túc 故cố ， 名danh 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 又hựu 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 亦diệc 是thị 男nam 聲thanh 。 」 大đại 日nhật 經kinh 疏sớ 一nhất 曰viết 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 者giả ， 論luận 師sư 所sở 解giải ， 具cụ 有hữu 六lục 義nghĩa 。 今kim 此thử 宗tông 中trung 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 。 是thị 能năng 破phá 義nghĩa 。 如như 人nhân 執chấp 持trì 利lợi 器khí ， 多đa 所sở 摧tồi 伏phục 。 （ 中trung 略lược ） 復phục 次thứ 帝Đế 釋Thích 聲thanh 論luận 謂vị 女nữ 人nhân 為vi 薄bạc 伽già ， 是thị 欲dục 求cầu 因nhân 緣duyên 能năng 息tức 煩phiền 惱não 義nghĩa ， 又hựu 是thị 所sở 從tùng 生sanh 義nghĩa 。 金kim 剛cang 頂đảnh 宗tông 即tức 翻phiên 此thử 義nghĩa 云vân ： 女nữ 人nhân 者giả 即tức 是thị 般Bát 若Nhã 。 佛Phật 母mẫu ， 無vô 礙ngại 知tri 見kiến 人nhân ， 皆giai 悉tất 從tùng 是thị 生sanh 。 有hữu 其kỳ 志chí 求cầu 因nhân 緣duyên ， 得đắc 與dữ 相tương 應ứng 煩phiền 惱não 戲hí 論luận ， 皆giai 悉tất 永vĩnh 息tức 。 非phi 如như 世thế 間gian 欲dục 熱nhiệt ， 雖tuy 小tiểu 止chỉ 息tức ， 而nhi 實thật 更cánh 增tăng 也dã 。 以dĩ 密mật 教giáo 不bất 可khả 直trực 宣tuyên 故cố ， 多đa 有hữu 如như 是thị 隱ẩn 語ngữ ， 學học 者giả 當đương 觸xúc 類loại 思tư 之chi 。 （ 中trung 略lược ） 經kinh 中trung 多đa 釋thích 為vi 世Thế 尊Tôn 是thị 嘆thán 德đức 之chi 總tổng 稱xưng ， 西tây 法pháp 語ngữ 法pháp ， 言ngôn 及cập 尊Tôn 者Giả 不bất 敢cảm 直trực 斥xích 其kỳ 名danh ， 必tất 先tiên 歎thán 其kỳ 功công 德đức 。 如như 云vân 大Đại 智trí 舍Xá 利Lợi 弗Phất 。 神thần 通thông 目Mục 犍Kiền 連Liên 。 頭Đầu 陀đà 大Đại 迦Ca 葉Diếp 。 持trì 律luật 優ưu 婆bà 離ly 等đẳng 。 故cố 此thử 經Kinh 中trung 例lệ 云vân 薄Bạc 伽Già 梵Phạm 毘Tỳ 盧Lô 遮Già 那Na 。 今kim 順thuận 此thử 方phương 文văn 勢thế 或hoặc 以dĩ 世Thế 尊Tôn 居cư 下hạ 也dã 。 」 。