馬頭觀音 ( 馬mã 頭đầu 觀quán 音âm )
Phật Học Đại Từ Điển
NGHĨA TIẾNG HÁN
（菩薩）梵名何耶揭梨婆Hayagriva，胎藏界觀音院之一尊，六觀音之一。以配止觀所說六觀音之師子無畏觀音，為畜生道之教主，是無量壽之忿怒身，以觀音為自性身，以馬置於頭，故曰馬頭觀音，亦曰馬頭大士。為大忿怒威猛摧伏之形，故稱為馬頭明王。乃五部明王中蓮華部之明王也。戴馬者，如轉輪聖王之寶馬馳驅四方而威伏之，表跋涉生死大海摧伏四魔之大威勢力大精進力也。又噉食無明重障之意。大日經疏五曰：「何耶羯梨婆，譯云馬頭。其非黃非赤，如日初出之色。以白蓮華為瓔珞等，莊嚴其身。光焰猛盛，赫奕如鬘。指甲長利，雙牙上出。首鬘如師子頂毛，作極吼怒之狀。此是蓮華部忿怒持明王也。猶如轉輪王寶馬巡歷四洲，於一時一切處去心不息。諸菩薩大精進力，亦復如是。所以得如是威猛之勢，於生死重障中不顧身命，多所摧伏者，正為白淨大悲心故。故以白蓮瓔珞而自嚴身也。」大日經義釋七曰：「蓮華部眷屬以馬頭為忿怒明王。」義軌曰：「馬頭明王，賀野紇里嚩，噉食無明諸障盡也。」秘藏記末曰：「馬頭，無量壽忿怒，自性輪觀音。」又曰：「馬頭觀音菩薩，赤肉色，大忿怒之相，并三面，牙在唇上，頭有白馬之形如輪王寶馬。」經軌有訶耶揭唎婆觀世音菩薩法印咒品（出陀羅尼集經第七），何耶揭唎婆像法，何耶揭唎婆觀世音菩薩受法壇，各一卷。
NGHĨA HÁN VIỆT
（ 菩Bồ 薩Tát ） 梵Phạm 名danh 何hà 耶da 揭yết 梨lê 婆bà Hayagriva ， 胎thai 藏tạng 界giới 觀quán 音âm 院viện 之chi 一nhất 尊tôn ， 六lục 觀quán 音âm 之chi 一nhất 。 以dĩ 配phối 止Chỉ 觀Quán 所sở 說thuyết 六lục 觀quán 音âm 之chi 師sư 子tử 無vô 畏úy 觀quán 音âm 為vi 畜súc 生sanh 。 道đạo 之chi 教giáo 主chủ ， 是thị 無vô 量lượng 壽thọ 之chi 忿phẫn 怒nộ 身thân ， 以dĩ 觀quán 音âm 為vi 自tự 性tánh 身thân ， 以dĩ 馬mã 置trí 於ư 頭đầu ， 故cố 曰viết 馬mã 頭đầu 觀quán 音âm ， 亦diệc 曰viết 馬mã 頭đầu 大Đại 士Sĩ 。 為vi 大đại 忿phẫn 怒nộ 威uy 猛mãnh 摧tồi 伏phục 之chi 形hình ， 故cố 稱xưng 為vi 馬mã 頭đầu 明minh 王vương 。 乃nãi 五ngũ 部bộ 明minh 王vương 中trung 蓮liên 華hoa 部bộ 之chi 明minh 王vương 也dã 。 戴đái 馬mã 者giả 如như 轉Chuyển 輪Luân 聖Thánh 王Vương 。 之chi 寶bảo 馬mã 馳trì 驅khu 四tứ 方phương 而nhi 威uy 伏phục 之chi ， 表biểu 跋bạt 涉thiệp 生sanh 死tử 大đại 海hải 。 摧tồi 伏phục 四tứ 魔ma 。 之chi 大đại 威uy 勢thế 力lực 大đại 精tinh 進tấn 力lực 也dã 。 又hựu 噉đạm 食thực 無vô 明minh 重trọng 障chướng 之chi 意ý 。 大đại 日nhật 經kinh 疏sớ 五ngũ 曰viết ： 「 何hà 耶da 羯yết 梨lê 婆bà ， 譯dịch 云vân 馬mã 頭đầu 。 其kỳ 非phi 黃hoàng 非phi 赤xích 如như 日nhật 初sơ 出xuất 之chi 色sắc 。 以dĩ 白bạch 蓮liên 華hoa 為vi 瓔anh 珞lạc 等đẳng 。 莊trang 嚴nghiêm 其kỳ 身thân 。 光quang 焰diễm 猛mãnh 盛thịnh ， 赫hách 奕dịch 如như 鬘man 。 指chỉ 甲giáp 長trường/trưởng 利lợi ， 雙song 牙nha 上thượng 出xuất 。 首thủ 鬘man 如như 師sư 子tử 頂đảnh 毛mao ， 作tác 極cực 吼hống 怒nộ 之chi 狀trạng 。 此thử 是thị 蓮liên 華hoa 部bộ 忿phẫn 怒nộ 持trì 明minh 王vương 也dã 。 猶do 如như 轉chuyển 輪luân 。 王vương 寶bảo 馬mã 巡tuần 歷lịch 四tứ 洲châu ， 於ư 一nhất 時thời 一nhất 切thiết 處xứ 去khứ 心tâm 不bất 息tức 。 諸chư 菩Bồ 薩Tát 大đại 精tinh 進tấn 力lực 。 亦diệc 復phục 如như 是thị 。 所sở 以dĩ 得đắc 如như 是thị 威uy 猛mãnh 之chi 勢thế ， 於ư 生sanh 死tử 重trọng 障chướng 中trung 不bất 顧cố 身thân 命mạng 。 多đa 所sở 摧tồi 伏phục 者giả ， 正chánh 為vi 白bạch 淨tịnh 。 大đại 悲bi 心tâm 故cố 。 故cố 以dĩ 白bạch 蓮liên 瓔anh 珞lạc 而nhi 自tự 嚴nghiêm 身thân 也dã 。 」 大đại 日nhật 經kinh 義nghĩa 釋thích 七thất 曰viết ： 「 蓮liên 華hoa 部bộ 眷quyến 屬thuộc 以dĩ 馬mã 頭đầu 為vi 忿phẫn 怒nộ 明minh 王vương 。 」 義nghĩa 軌quỹ 曰viết ： 「 馬mã 頭đầu 明minh 王vương ， 賀hạ 野dã 紇hột 里lý 嚩phạ ， 噉đạm 食thực 無vô 明minh 諸chư 障chướng 盡tận 也dã 。 」 秘bí 藏tạng 記ký 末mạt 曰viết ： 「 馬mã 頭đầu ， 無vô 量lượng 壽thọ 忿phẫn 怒nộ ， 自tự 性tánh 輪luân 觀quán 音âm 。 」 又hựu 曰viết ： 「 馬mã 頭đầu 觀quán 音âm 菩Bồ 薩Tát 赤xích 肉nhục 色sắc ， 大đại 忿phẫn 怒nộ 之chi 相tướng 并tinh 三tam 面diện ， 牙nha 在tại 唇thần 上thượng 頭đầu 有hữu 。 白bạch 馬mã 之chi 形hình 如như 輪Luân 王Vương 寶bảo 馬mã 。 」 經kinh 軌quỹ 有hữu 訶ha 耶da 揭yết 唎rị 婆bà 觀Quán 世Thế 音Âm 菩Bồ 薩Tát 。 法pháp 印ấn 咒chú 品phẩm （ 出xuất 陀đà 羅la 尼ni 集tập 經kinh 第đệ 七thất ） ， 何hà 耶da 揭yết 唎rị 婆bà 像tượng 法pháp ， 何hà 耶da 揭yết 唎rị 婆bà 觀Quán 世Thế 音Âm 菩Bồ 薩Tát 。 受thọ 法pháp 壇đàn ， 各các 一nhất 卷quyển 。