Luận Đại Trí Độ Quyển 77

LUẬN ĐẠI TRÍ ĐỘ
Nguyên tác: Bồ tát Long Thọ
Hán dịch: Pháp sư Cưu Ma La Thập
Việt dịch: Linh Sơn Pháp Bảo Đại Tạng Kinh
Hội Văn Hóa Giáo Dục Linh Sơn Đài Bắc Xuất Bản

QUYỂN 77

GIẢI THÍCH PHẨM SÁU MƯƠI MỐT (Tiếp): TRONG MỘNG KHÔNG CHỨNG

KINH: Bấy giờ Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Thế nào là tướng Bát-nhã Ba-la-mật?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Như tướng hư không là tướng Bát-nhã Ba-la- mật. Này Tu-bồ-đề! Bát-nhã Ba-la-mật không có tướng gì.

Tu-bồ-đề bạch Phật: Bạch đức Thế Tôn! Có phải có nhân duyên mà như tướng Bát-nhã Ba-la-mật, tướng các pháp cũng như vậy chăng?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Đúng vậy! Đúng vậy! Như tướng Bát-nhã Ba- la-mật, tướng các pháp cũng như vậy. Vì sao? Vì tướng các pháp là tướng lìa, là tướng không, vì nhân duyên ấy, như tướng Bát-nhã Ba-la- mật, tướng các pháp cũng như vậy, đó là tướng lìa, tướng không.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Nếu hết thảy pháp hết thảy pháp lìa, hết thảy pháp hết thảy pháp không, làm sao biết chúng sanh hoặc nhơ, hoặc sạch? Bạch đức Thế Tôn! Pháp tướng lìa không nhơ, không sạch; pháp tướng không, không nhơ không sạch; pháp tướng lìa, tướng không, không thể chứng được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, tướng lìa tướng không không có pháp có thể thủ đắc. Bạch đức Thế Tôn! Trong tướng lìa, tướng không không có Bồ-tát chứng được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Bạch đức Thế Tôn! Tôi làm sao hiểu được nghĩa Phật nói.

Phật bảo Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao, chúng sanh từ lâu xa hành theo tâm chấp ngã, ngã sở chăng?

– Đúng vậy! Bạch Thế Tôn. Chúng sanh từ lâu xa hành theo tâm chấp ngã, ngã sở.

– Ý ông nghĩ sao, tướng tâm chấp ngã, ngã sở ấy là xa lìa, là “không” chăng?

Tu-bồ-đề thưa: Tướng tâm chấp ngã, ngã sở ấy, là xa lìa, là không.

– Ý ông nghĩ sao, do tâm chấp ngã, ngã sở mà chúng sanh qua lại trong đường sanh tử chăng?

– Đúng vậy! Bạch Thế Tôn. Do tâm chấp ngã, ngã sở mà chúng sanh qua lại trong đường sanh tử.

– Đúng như vậy, Tu-bồ-đề! Vì chúng sanh qua lại trong đường sanh tử nên biết có cấu uế phiền não. Nếu chúng sanh không có tâm chấp ngã, ngã sở, không có tâm nhiễm trước thì chúng sanh ấy không còn qua lại trong đường sanh tử; nếu không qua lại trong đường sanh tử, thì biết không có cấu uế phiền não. Như vậy, chúng sanh có được thanh tịnh.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Nếu Bồ-tát tập hành như vậy là không tập hành theo sắc, thọ, tưởng, hành, thức; là không tập hành theo bốn niệm xứ cho đến tám thánh đạo phần; là không tập hành nội không cho đến vô pháp hữu pháp không; là không tập hành mười trí lực cho đến trí Nhất thiết chủng của Phật. Vì sao? Vì pháp ấy không thể có được, cũng không có chỗ tập hành, cũng không có pháp tập hành. Bồ-tát tập hành như vậy, hết thảy thế gian người, trời, A-tu-la không thể hàng phục được. Bồ-tát ấy, hết thảy Thanh văn, Bích-chi Phật không thể sánh kịp. Vì sao? Vì nơi trú xứ không thể sánh kịp, đó là Bồ-tát vị. Bạch Thế Tôn! Bồ-tát ấy tập hành tâm tương ứng với Nhất thiết trí nên không có ai có thể sánh kịp. Tu-bồ-đề! Bồ-tát tập hành như vậy mau gần Nhất thiết trí.

Này Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao, nếu chúng sanh trong cõi Diêm- phù-đề đều được làm thân người, được làm thân người rồi, đều được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác; nếu có kẻ thiện nam, người thiện nữ suốt đời cúng dường, tôn trọng, tán thán các chúng sanh ấy, rồi đem thiện căn ấy hồi hướng đến Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, thì thiện nam, thiện nữ ấy do nhân duyên đó được phước nhiều chăng?

Tu-bồ-đề thưa: Rất nhiều, bạch Thế Tôn!

Phật dạy: Chẳng bằng kẻ thiện nam, người thiện nữ ở giữa đại chúng diễn nói, chỉ bày, phân biệt, khai triển Bát-nhã Ba-la-mật và nhớ nghĩ đúng đắn, thực hành ứng hợp Bát-nhã Ba-la-mật, phước đó rất nhiều. Cho đến đối với chúng sanh trong ba ngàn đại thiên thế giới cũng như vậy.

Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao, chúng sanh ở trong cõi Diêm-phù-đề cùng một lúc đều được làm thân người, được làm thân người rồi, nếu có kẻ thiện nam, người thiện nữ dạy họ tu mười thiện đạo, bốn thiền, bốn tâm vô lượng, bốn định vô sắc, dạy họ khiến được đạo Tu-đà-hoàn cho đến A-la-hán, Bích-chi Phật, dạy họ khiến được đạo Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác rồi đem thiện căn ấy hồi hướng đến Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác thì này Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao, kẻ thiện nam, người thiện nữ ấy được phước nhiều chăng?

Tu-bồ-đề thưa: Rất nhiều, bạch đức Thế Tôn!

Phật dạy: Chẳng bằng kẻ thiện nam, người thiện nữ đem Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, vì chúng sanh thuyết giảng, chỉ bày, phân biệt, soi sáng, khai triển và chẳng lìa Nhất thiết trí, được phước rất nhiều. Cho đến đối với chúng sanh trong ba ngàn đại thiên thế giới cũng lại như vậy. Bồ-tát ấy, không xa lìa tâm tương ưng với Nhất thiết trí, thì đạt đến bờ mé hết thảy phước điền. Vì sao? Vì trừ Phật ra không có pháp nào khác sánh bằng thế lực của Bồ-tát. Vì sao? Vì Bồ-tát khi tu Bát-nhã, đối với hết thảy chúng sanh khởi tâm đại từ, thấy chúng sanh đi đến chỗ chết mà khởi tâm đại bi; khi tu đạo vui vẻ sanh tâm đại hỷ, không có ý tưởng phân biệt, liền được đại xả. Tu-bồ-đề! Ấy là đại trí sáng suốt của Bồ-tát. Đại trí sáng suốt là sáu Ba-la-mật.

Này Tu-bồ-đề! Các thiện nam tử ấy, tuy chưa làm Phật mà có thể vì chúng sanh làm ruộng phước lớn, đối với Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác cũng không thoái chuyển. Được thọ nhận sự cúng dường, y phục, ăn uống, đồ nằm, giường chiếu, thuốc chữa bệnh và các thứ cần để nuôi sống, tập hành tương ưng với Bát-nhã Ba-la-mật, nhớ nghĩ tới ân thí chủ, có thể báo đáp, chóng gần Nhất thiết trí. Vì thế, nên nếu Bồ-tát muốn không hư phí của thí chủ trong quốc độ, muốn chỉ bày con đường ba thừa cho chúng sanh, muốn vì chúng sanh làm ánh sáng lớn, muốn vớt chúng sanh ra khỏi lao ngục ba cõi, muốn cho chúng sanh con mắt sáng, thì nên thường tập hành Bát-nhã Ba-la-mật. Khi tập hành Bát-nhã Ba-la-mật nếu muốn giảng nói, thì chỉ giảng nói Bát-nhã Ba-la-mật; giảng nói Bát- nhã Ba-la-mật rồi thường nhớ nghĩ Bát-nhã Ba-la-mật; thường nhớ nghĩ Bát-nhã Ba-la-mật rồi, thường thực hành Bát-nhã Ba-la-mật không để cho ý niệm khác khởi lên, ngày đêm siêng tập hành niệm tương ưng với Bát-nhã Ba-la-mật, không ngừng, không nghỉ. Thí như kẻ sĩ phu, chưa từng được ngọc ma-ni, lúc sau mới được, được rồi rất vui mừng nhảy nhót, sau đó lại mất đi, liền rất ưu sầu thương nhớ nghĩ ngọc ma-ni ấy, nghĩ rằng: “Ta vì sao bỗng chốc mất của báu lớn ấy.” Này Tu-bồ-đề! Bồ-tát cũng như vậy, thường nhớ nghĩ Bát-nhã Ba-la-mật, tâm không lìa Nhất thiết trí.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Tánh của hết thảy ý niệm tự “xa lìa”, tánh của hết thảy ý niệm tự “không”, làm sao Bồ-tát tập hành Bát-nhã Ba-la-mật, không lìa ý niệm tương ưng với Nhất thiết trí? Trong pháp “xa lìa” và “không” ấy, không có Bồ-tát, không có ý niệm, không có tương ưng Nhất thiết trí?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu Bồ-tát biết tánh của hết thảy pháp tự xa lìa, tánh của hết thảy pháp tự không, chẳng phải Thanh văn, Bích-chi Phật làm, cũng chẳng phải Phật làm. Biết tướng các pháp là thường trú, pháp trụ, pháp vị, như như thật tế, ấy gọi là Bồ-tát tập hành Bát-nhã Ba- la-mật, không xa lìa tâm niệm tương ưng với Nhất thiết trí. Vì sao? Vì tánh Bát-nhã Ba-la-mật tự xa lìa, tự không, không thêm, không bớt.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Nếu tánh Bát-nhã Ba-la-mật tự xa lìa, tự không, thì làm sao Bồ-tát cùng với Bát-nhã Ba- la-mật được Vô thượng Chánh Chánh đẳng Chánh giác?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Bồ-tát với Bát-nhã Ba-la-mật không thêm, không bớt. Vì sao? Vì như như, pháp tính, thật tế không thêm, không bớt. Vì sao? Vì Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải một, chẳng phải khác. Nếu Bồ-tát nghe nói tướng Bát-nhã Ba-la-mật như vậy mà tâm không kinh, không thối mất, không sợ, không hãi, không nghi, thì nên biết Bồ-tát ấy tập hành Bát-nhã Ba-la-mật, nên biết Bồ-tát ấy chắc chắn trú trong địa vị chẳng thoái chuyển.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Bát-nhã Ba-la-mật không, không có gì của chính nó, tướng không kiên cố ấy là tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Lìa “không” lại có pháp tập hành Bát-nhã Ba- la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Bát-nhã Ba-la-mật tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Lìa Bát-nhã Ba-la-mật tập hành Bát-nhã Ba- la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Sắc tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng? – Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Thọ, tưởng, hành, thức, tập hành Bát-nhã Ba- la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Sáu Ba-la-mật tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Bốn niệm xứ cho đến mười tám pháp không chung tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Tướng sắc không, hư dối không thật, không có gì của chính nó, tướng không kiên cố, tướng sắc như như, pháp tánh, pháp vị, thật tế tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Tướng thọ, tưởng, hành, thức cho đến mười tám pháp không chung không, hư dối không thật, không có gì của chính nó, tướng không kiên cố, như như, pháp tánh, pháp trụ, pháp vị, thật tế tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Nếu các pháp ấy đều không tập hành Bát-nhã Ba-la-mật thì làm sao tập hành, gọi là Bồ-tát tập hành Bát-nhã Ba-la- mật?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao, ông thấy riêng có pháp tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng?

– Thưa không, bạch đức Thế Tôn!

Này Tu-bồ-đề! Ông thấy chỗ khả hành Bát-nhã Ba-la-mật của Bồ- tát chăng?

– Thưa không, bạch đức Thế Tôn!

Này Tu-bồ-đề! Pháp mà ông không thấy, pháp ấy có thể có được chăng?

– Thưa không, bạch đức Thế Tôn!

Này Tu-bồ-đề! Nếu pháp không thể có được, pháp ấy sẽ sinh ra chăng?

– Thưa không, bạch đức Thế Tôn!

Này Tu-bồ-đề! ấy gọi là Bồ-tát được Vô sanh pháp nhẫn, Bồ-tát thành tựu nhẫn ấy, thì được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Tu-bồ-đề! Ấy gọi là trí không ngại, không sợ của chư Phật. Bồ-tát tập hành pháp ấy một cách siêng năng, tinh tấn, nếu không được trí lớn, trí Nhứt thiết chủng tức là trí Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, thì không có lẽ ấy. Vì sao? Vì Bồ-tát ấy từ khi được Vô sanh pháp nhẫn cho đến Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, không giảm, không thối.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Tướng các pháp là vô sinh, ở trong đó được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch đức Thế Tôn! Tướng các pháp sinh, ở trong đó được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác chăng?

– Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch Thế Tôn! Tướng các pháp chẳng phải sinh, chẳng phải không sinh ở trong đó được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác chăng? – Không phải, Tu-bồ-đề!

Bạch Thế Tôn! Vậy các Bồ-tát làm sao biết các pháp mà được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Ông thấy có pháp được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác chăng?

– Thưa không, bạch Thế Tôn! Con không thấy có pháp được thọ ký Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, cũng không thấy pháp có người được và chỗ được.

Phật dạy: Đúng vậy! Đúng vậy.

Nếu Bồ-tát khi đối với hết thảy pháp không có sở đắc gì, thì không nên nghĩ rằng ta sẽ được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, hoặc dùng việc ấy được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, ấy gọi là chỗ Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì sao? Vì các Bồ-tát tập hành Bát-nhã Ba-la-mật không có các ức tưởng phân biệt. Vì sao? Vì trong Bát-nhã Ba-la-mật không có các ức tưởng phân biệt.

LUẬN: Hỏi: Trên đã nói mỗi mỗi tướng Bát-nhã, sao nay còn hỏi lại?

Đáp: Bát-nhã Ba-la-mật vi diệu đệ nhất, nghe không chán, không có khi nào đủ, không có tướng nhất định nên không nên nạn hỏi. Như đại Bồ-tát ở ngôi thập trụ đối với Bát-nhã Ba-la-mật còn chưa đầy đủ, huống gì Tu-bồ-đề là hạng người Tiểu thừa!

Lại nữa, nghe trên kia mỗi mỗi khen ngợi Bát-nhã là cha, là mẹ v.v… thế nên hỏi lại. Phật nhân Tu-bồ-đề hỏi, nên vì các chúng sanh khác nói rộng tướng Bát-nhã Ba-la-mật. Tu-bồ-đề gọi tướng hư không là tướng Bát-nhã Ba-la-mật. Như tướng hư không không có sắc, không có tướng phi sắc; Bát-nhã Ba-la-mật cũng như vậy, không có tướng gì của chính nó. Tu-bồ-đề lại hỏi: Vả chăng có nhân duyên mà tướng các pháp như tướng Bát-nhã chăng? Phật đáp: Có, vì hết thảy pháp rốt ráo không, rốt ráo lìa tướng, nên nói như tướng Bát-nhã Ba-la-mật, hết thảy pháp cũng vậy. Tu-bồ-đề gạn hỏi: Nếu hết thảy lìa tướng, không tướng thì làm sao biết có nhơ có sạch, làm sao Bồ-tát được đạo Vô thượng?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao, chúng sinh từ lâu xa hành theo tướng ngã, ngã sở; theo nghĩa của Phật nói: Như ngã, ngã sở rốt ráo không có, vì chúng sinh điên đảo, si cuồng chấp có nên sinh các phiền não, nhân các phiền não nên có nghiệp, nhân nghiệp nên qua lại trong đường sinh tử; các việc ấy rốt ráo không. Vì sao? Vì ngã không có, nên tâm ngã sở hư dối; tâm ngã sở hư dối nên các pháp nhân quả khác, triển chuyển đều hư dối . Nếu do thật trí tuệ Bát-nhã Ba-la-mật quán năm uẩn vô thường, khổ, không, vô ngã, lìa tự tướng, tự tướng không, từ xưa nay rốt ráo không sinh. Bấy giờ tâm chấp ngã, ngã sở tiêu diệt; như mặt trời xuất hiện, các bóng tối đều mất. Vì tâm chấp ngã, ngã sở diệt nên các phiền não diệt; vì các phiền não diệt nên nghiệp duyên cũng diệt; vì nghiệp duyên diệt nên việc qua lại trong đường sinh tử chấm dứt; ấy gọi là tịnh.

Tuy tướng hết thảy pháp đều không, nhưng cũng do nhân duyên như vậy nên có sạch có nhơ. Khi ấy Tu-bồ-đề suy nghĩ, trù lượng lời Phật xong, bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Bồ-tát hành như vậy thật không hành sắc … Vì sao? Vì Bồ-tát không thủ đắc tướng tập hành, chỗ tập hành, người tập hành. Bạch Thế Tôn! Bồ-tát tập hành được như vậy thì hết thảy trời, người, thế gian không ai hàng phục được. Người thế gian đều chấp trước giả danh, còn hành giả thì tu hành thật pháp, cho nên không thể hàng phục. Người thế gian chấp đắm vào mọi thứ hư dối, điên đảo và quả báo hư dối, còn Bồ-tát đối với rốt ráo không, còn không chấp trước, huống gì các các pháp khác! Như vậy làm sao hàng phục được?

Trời, người, A-tu-la, thế gian là hạng người có trí tuệ trong ba đường thiện, nên nói không thể hàng phục. Lại nữa, hết thảy Thanh văn, Bích- chi Phật là không thể sánh kịp, đây là hạng ở trên ba đường thiện, là y cứ nơi người chưa đắc đạo mà nói, còn trong đây nói người đắc đạo không thể sánh kịp. Lý do không thể sánh kịp là khi Bồ-tát vào pháp vị thì hết thảy ma, kẻ ma xui khiến không thể làm não hại. Bồ-tát ấy thường tập hành tâm tương ưng Nhất thiết trí, gần với Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì sao? Vì không chấp trước hết thảy pháp, thường chứa nhóm hết thảy pháp trợ đạo, nên Phật chấp thuận lời kia mà khen ngợi.

Phật muốn đem trí tuệ như vậy, vì người khác nói, nên trước tán thán hạnh tự lợi của Bồ-tát, nay vì lợi tha, phân biệt quả báo phước đức nên hỏi Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao, chúng sinh ở cõi Diêm-phù-đề đều được làm thân người như trong kinh này nói rộng, cho đến tâm tương ưng với Nhất thiết trí là vượt trên hết thảy ruộng phước. Trong đây nói nhân duyên rằng: Nếu Bồ-tát tự tu Bát-nhã Ba-la-mật, cũng dạy người khác tu thì vị ấy đối với hết thảy ruộng phước có thể đạt đến bờ mé nó.

Ruộng phước là từ Tu-đà-hoàn cho đến Phật. Bồ-tát có thể thực hành như Bát-nhã nói, thì được làm Phật; các phước đức thiện pháp khác vì lìa Bát-nhã Ba-la-mật, nên đều cùng tận, còn Bát-nhã Ba-la-mật không thể cùng tận.

Kinh nói: Không có phước đức nào khác bằng thế lực của Bồ-tát, khi Bồ-tát tu hành Bát-nhã, được các nhẫn lực đối với các pháp bình đẳng; được bình đẳng nhẫn nên tuy tu hành “không”, cũng có thể tu bốn tâm vô lượng. Trong bốn tâm vô lượng, tâm đại bi là gốc của đại thừa, thấy chúng sinh đi đến cái chết như người tù bị giết, các Bồ-tát có thể phát sinh sáu Ba-la-mật cho đến trí Nhất thiết chủng, nên tuy chưa được đạo Vô thượng, đã là ruộng phước cho hết thảy chúng sinh. Thế nên nói: Bồ-tát nếu muốn không luống uổng khi ăn của thí chủ trong nước, hãy nên học Bát-nhã Ba-la-mật. Không luống uổng khi ăn là có thể báo đáp ơn thí chủ, có thể phát sinh đạo, có thể làm cho phước đức của thí chủ không cùng tận cho đến vào Niết-bàn. Nếu chỉ bày đạo ba thừa cho chúng sinh, chỉ bày Nhất thiết trí rất sáng cho chúng sinh, cũng muốn kéo chúng sinh ra khỏi bốn trói buộc trong ngục ba cõi, muốn chúng sinh được năm mắt, phải nên thường tu niệm tương ưng với Bát-nhã Ba-la- mật. Niệm tương ưng tức là tâm Bát-nhã. Nếu tập hành tâm Bát-nhã thì nếu có nói gì thì chỉ nói Bát-nhã Ba-la-mật mà thôi.

Phật sắc dạy đệ tử, nếu hòa hợp cộng trú thường nên hành hai việc: một là Hiền Thánh im lặng; hai là thuyết pháp. Hiền Thánh im lặng là tâm Bát-nhã; thuyết pháp là thuyết Bát-nhã Ba-la-mật. Người ấy từ tâm Bát-nhã phát xuất, thuyết Bát-nhã Ba-la-mật; thuyết Bát-nhã Ba-la-mật rồi trở lại vào trong Bát-nhã, không để cho tâm khác, lời khác xen vào, ngày đêm thường tu như vậy không ngừng, không nghỉ như vậy sẽ được công như trước nói. Phật muốn làm cho việc ấy rõ ràng nên nói thí dụ: Như người nghèo mất của báu có giá trị lớn, thường nhớ mãi không thôi, Bồ-tát cũng như vậy, không rời tâm Nhất thiết trí, thường tu Bát-nhã Ba- la-mật không ngừng, không nghỉ.

Bấy giờ Tu-bồ-đề nghe việc ấy liền bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Nếu hết thảy tâm niệm đều không, làm sao Bồ-tát không rời niệm Nhất thiết trí? Vì trong không, Bồ-tát không thể có được, Nhất thiết trí cũng không thể có được?

Phật đáp: Nếu Bồ-tát biết hết thảy pháp xa rời tự tánh, chẳng phải Thanh văn, Bích-chi Phật làm ra, cũng chẳng Phật làm ra, mà từ nhân duyên xuất sinh các pháp tướng như như, thật tế thường trụ thế gian, tức là Bồ-tát không rời hạnh Bát-nhã Ba-la-mật. Phật tự nói nhân duyên, vì Bát-nhã Ba-la-mật không, xa lìa, nên không thêm không bớt.

Tu-bồ-đề nghe như vậy lại hỏi Phật: Nếu Bát-nhã Ba-la-mật tánh không, làm sao Bồ-tát hợp cùng Bát-nhã được đạo Vô thượng? Phật theo câu hỏi của Tu-bồ-đề mà nói rằng: Nếu Bồ-tát hợp cùng Bát-nhã Ba-la- mật thì không thêm không bớt; vì các pháp như như, pháp tánh, thật tế, không thêm không bớt nên Bát-nhã Ba-la-mật không thêm không bớt. Bát-nhã tức là các pháp như như, pháp tánh, thật tế; như như, pháp tánh, thật tế tức là Bát-nhã Ba-la-mật. Trong đây Phật tự nói nhân duyên: Như như như, pháp tánh, thực tế chẳng phải một, chẳng phải khác, Bát-nhã cũng như vậy. Pháp thế gian chẳng phải một tức là hai, chẳng khác tức là một, còn Bát-nhã Ba-la-mật không như vậy, nên Bát-nhã Ba-la-mật vô lượng vô biên. Vì không, vô tướng, vô tác nên không thêm không bớt; nếu Bồ-tát ngộ được tính Không thêm không bớt ấy, thì chứng được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Nếu Bồ-tát nghe việc ấy mà thông suốt, không chướng ngại vào trí tuệ Phật, nên tuy chưa làm Phật nhưng nhờ tín lực mà đối với Phật pháp cũng không nghi, không kinh, không sợ. Vì sao? Vì kẻ phàm phu tâm chấp ngã nên có sợ, Bồ-tát dứt hết ngã tưởng nên không sợ, nên biết Bồ-tát ấy an trụ địa vị chẳng thoái chuyển, cũng có thể hành đúng Bát-nhã.

Tu-bồ-đề nghe nói Bồ-tát hành đúng Bát-nhã nên lại hỏi Phật: Bát-nhã Ba-la-mật quán hết thảy đều không, không bền chắc, tướng không ấy là hành Bát-nhã chăng? – Phật đáp: Không phải. Vì sao? Vì nếu pháp không, không có, làm sao hành Bát-nhã? – Lìa pháp không ấy lại riêng có pháp hành Bát-nhã chăng? – Phât đáp: Không phải. Vì sao? Vì nếu hết thảy pháp không, vô tướng, vô tác làm sao lìa không lại có pháp khác, thế nên đáp không phải. Tu-bồ-đề nghe nói “không” chẳng phải hành Bát-nhã; lìa “không” chẳng phải hành Bát-nhã; hết thảy pháp đều thu nhiếp ở trong Bát-nhã, nay chỉ hỏi Bát-nhã tập hành Bát-nhã chăng? – Pháp không tự tập hành, phải do pháp khác tập hành, nên đáp “không”.

Lại hỏi lìa Bát-nhã lại riêng có pháp tập hành Bát-nhã chăng? Phật đáp: Không. Vì sao? Vì hết thảy pháp thu nhiếp ở trong Bát-nhã, không thể riêng có pháp tập hành Bát-nhã. Từ trước lại đây lược hỏi người thực hành Bát-nhã, nay hỏi về lý do danh tự năm uẩn tập hành Bát-nhã chăng? Phật đáp: Không. Vì sao? Vì năm uẩn từ nhân duyên hòa hợp hư dối, không tự tại không có tướng “tác vi”, làm sao tập hành được? Tu-bồ-đề lại hỏi: Nếu Bồ-tát chỉ là danh tự giả, trống không, không thật, nên không tập hành Bát-nhã, vậy Ba-la-mật và các pháp trợ đạo tập hành Bát-nhã Ba-la-mật chăng? Phật đáp: Không. Vì sao? Vì như năm uẩn do hòa hợp mà có nên không thể tập hành, sáu Ba-la-mật cũng như vậy. Sắc pháp tướng không, không bền chắc; như như, pháp tính, pháp vị, pháp trụ, thật tế, các pháp ấy tập hành Bát-nhã chăng? Phật đáp: Pháp ấy là pháp vô vi chẳng sinh chẳng diệt, tự tính thường trú nên không tập hành.

Tu-bồ-đề lại hỏi Phật: Người là danh tự giả, nên không tập hành; các pháp cũng do nhân duyên hòa hợp sinh, không có tự tính nên cũng không tập hành, vậy ai sẽ tập hành Bát-nhã? Nếu không tập hành làm sao được đạo Vô thượng? Phật đáp bằng cách hỏi ngược lại: Ý ông nghĩ sao? Vì thấy Tu-bồ-đề gấp rút tìm biết người tập hành Bát-nhã, thế nên Phật hỏi: Ông lấy mắt tuệ xem thấy có một pháp nhất định tập hành Bát- nhã chăng? Tu-bồ-đề nhân ba cửa giải thoát được vào thật tướng các pháp, biết tướng các pháp còn không thể có được, huống gì người tập hành? Thế nên đáp rằng: Bạch Thế Tôn! Không thấy có người tập hành Bát-nhã. Phật lại hỏi: Ông thấy có chỗ Bồ-tát tập hành Bát-nhã Ba-la- mật? Tu-bồ-đề đáp: Không thấy. Vì sao? Vì trong Bát-nhã Ba-la-mật, hết thảy pháp quán hoặc thường hoặc vô thường; hoặc sinh hoặc diệt đều dứt; không có một pháp có tướng nhất định gọi là Bát-nhã, làm sao nói đó là Bát-nhã Ba-la-mật!

Phật lại hỏi: Nếu ông dùng mắt tuệ không thấy pháp, vậy pháp không thấy ấy là có hay là không? Tu-bồ-đề đáp: Không. Vì sao? Vì theo Phật nói, mắt tuệ chân thật, còn mắt thịt, mắt trời hư dối, Tu-bồ-đề dùng mắt tuệ quán sát không thấy, nên đáp: Không. Phật lại hỏi: Nếu pháp không, không thể có được, pháp ấy có sinh chăng? Tu-bồ-đề đáp: Không sinh. Pháp ấy vốn tự không có, rốt ráo không, không có gì của chính nó, Hý luận về các pháp có hay không đã diệt làm sao có sinh? Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu Bồ-tát đối với pháp ấy thông suốt vô ngại, có tín lực, tuệ lực nên có thể an trú trong pháp ấy, ấy gọi là Vô sinh nhẫn.

Trong năm uẩn giả gọi là Bồ-tát, được pháp như vậy, ấy gọi là hành đúng Bát-nhã Ba-la-mật. Đây theo pháp thế tục nên nói, chẳng phải theo đệ nhất nghĩa, trong đệ nhất nghĩa, các hý luận tức là vô sinh. Được vô sinh nhẫn ấy liền được thọ ký đạo Vô thượng. Phật dạy: Nếu

Bồ-tát nhất tâm, siêng tinh tấn, không ngừng không nghỉ, hành theo Vô sinh nhẫn mà không được trí tuệ lớn, trí tuệ vô thượng, Nhất thiết trí, thì không có lẽ đó. Vì sao? Vì như Kinh nói: Nếu không nhân không duyên thì không có quả báo, tà nhân tà duyên cũng không có quả báo, nhân duyên ít cũng không có quả báo. Bồ-tát được nhân duyên pháp nhẫn như vậy, khi bỏ nhục thân sinh tử liền được thân pháp tánh sinh, trú trong quả báo thần thông của Bồ-tát, trong một lúc có thể biến hóa làm vô lượng thân, nghiêm tịnh cõi Phật, độ thoát chúng sanh. Người ấy ở thân cuối cùng đầy đủ Phật pháp, ngồi đạo tràng. Đầy đủ nhân duyên chính, nếu không được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, thì không có lẽ ấy. Vì sao? Vì người ấy được pháp vô sinh nhẫn, nhất tâm tiến thẳng, không có lùi bỏ. Bồ-tát chưa được vô sinh pháp nhẫn, còn đắm sâu pháp thế gian, các phiền não sâu dày; tuy có thiện tâm phước đức mà mỏng manh không chứa nhóm được, nên bị phiền não ngăn che, nếu được vô sinh pháp nhẫn thì không còn có việc ấy. Chưa được vô sinh pháp nhẫn thì dùng sức khó khăn, thí như đi bộ; được vô sinh pháp nhẫn rồi thì dùng sức rất dễ, thí như cỡi thuyền.

Thế nên các Bồ-tát quý vô sinh pháp nhẫn, vì quý nên Tu-bồ-đề hỏi Phật: Được pháp vô sinh nên được thọ ký chăng? Phật đáp: Không phải. Vì sao? Vì pháp vô sinh không sinh không diệt, không có tướng được, làm sao nhân được thọ ký. Tu-bồ-đề lại hỏi: Pháp sinh được thọ ký ư? Phật đáp: Không được. Vì sao? Vì pháp sinh là hư dối, các pháp là pháp vọng ngữ tạo tác, làm sao được pháp chân thật Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Tu-bồ-đề lại hỏi: Pháp sinh và chẳng sinh được thọ ký chăng? Phật đáp: Không được. Vì sao? Vì cả hai đều có lỗi. Tu-bồ-đề lại hỏi: Nếu như vậy làm sao sẽ được thọ ký? Phật hỏi ngược lại: Ông lấy mắt tuệ quán sát thấy có pháp thọ ký cho hàng Bồ-tát chăng? Tu-bồ-đề đáp: Không thấy. Vì sao? Vì pháp ấy từ trước lại đây tướng tịch diệt, trong đó không có thấy và chẳng thấy, không có thọ ký và chẳng thọ ký, cũng không thấy Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, không có pháp để đắc cũng không có người đắc. Vì Bát-nhã Ba-la-mật không có sự ức tưởng phân biệt ấy.

Hỏi: Trên đây Tu-bồ-đề hỏi Bồ-tát do được vô sinh nhẫn nên được thọ ký chăng? Phật đáp không, sao nay Phật lại lấy lý vô sinh để đáp rằng Bồ-tát khi tu Bát-nhã không có các ức tưởng phân biệt?

Đáp: Hành giả thật do Vô sinh nhẫn nên được thọ ký, nhưng Tu- bồ-đề vì hàng Bồ-tát nên lấy tâm chấp trước, tâm sở đắc để hỏi, vì vậy Phật đều đáp không. Như hết thảy pháp thật không có ngã mà Phạm- chí Bà-sa hỏi Phật có ngã chăng? Phật im lặng không đáp. Hỏi không có ngã chăng? Phật cũng im lặng không đáp. Hết thảy pháp tuy thật không có ngã, nhưng vì Phạm-chí đem tâm chấp trước hỏi, muốn hý luận vô ngã, nên Phật không đáp.

Ý Tu-bồ-đề hỏi, biết chắc chắn có việc thọ ký nhưng không biết quán pháp gì mà được thọ ký nên hỏi. Thế nên Phật đem điều sở đắc của Tu-bồ-đề hỏi lại: Ông lấy mắt tuệ thấy nhất định có pháp thọ ký chăng? Tu-bồ-đề ở trong ba cửa giải thoát, quán pháp tánh không thấy nhất định có người thọ ký, vì tánh của các pháp là vô tướng, vô lượng. Nếu không thấy có pháp thọ ký thì làm sao sẽ có người được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Tu-bồ-đề nghe người thọ ký ấy không, tâm nạn vấn liền dứt, tự hiểu rõ không nghi. Phật chấp nhận ý ông, nói: Đúng vậy, đúng vậy! Ông chẳng thấy pháp chẳng được pháp là thật. Vì sao? Vì tướng Bát-nhã Ba-la-mật không có phân biệt.

GIẢI THÍCH PHẨM SÁU MƯƠI HAI: CÙNG HỌC

KINH: Bấy giờ trời Đế-thích bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Bát-nhã Ba-la-mật không có các ức tưởng phân biệt, vì rốt ráo xa lìa tướng. Bạch đức Thế Tôn! Chúng sinh nghe Bát-nhã Ba-la-mật có thể thọ trì, đọc tụng, giảng nói, nhớ nghĩ đúng, thân cận, tu đúng như nói, cho đến được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác không xen lẫn các tâm, tâm sở khác, việc ấy không do công đức nhỏ đưa lại.

Phật dạy: Đúng vậy, đúng vậy! Nghe Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm cho đến không xen lẫn các tâm sở khác, việc ấy không do công đức nhỏ đưa lại.

Này Kiều-thi-ca! Ý ông nghĩ sao? Nếu chúng sinh ở cõi Diêm-phù- đề thành tựu mười thiện đạo, bốn thiền, bốn tâm vô lượng, bốn định vô sắc, lại có kẻ thiện nam, người thiện nữ thọ trì Bát-nhã thậm thâm, đọc tụng, thân cận, nhớ nghĩ đúng, tu đúng như nói, thì hơn chúng sinh ở cõi Diêm-phù-đề thành tựu mười thiện đạo cho đến bốn định vô sắc gấp trăm, gấp ngàn, gấp vạn ức lần, cho đến toán số thí dụ cũng không thể sánh kịp.

Bấy giờ, có một Tỳ-kheo nói với trời Đế-thích rằng: Kẻ thiện nam, người thiện nữ ấy tu hành Bát-nhã Ba-la-mật được công đức nhiều hơn nhơn giả.

Trời Đế-thích nói: Kẻ thiện nam, người thiện nữ ấy chỉ phát tâm còn

hơn tôi, huống chi nghe Bát-nhã Ba-la-mật rồi viết chép, giữ gìn, đọc tụng, nhớ nghĩ đúng, tu đúng như nói! Kẻ thiện nam, người thiện nữ ấy tu Bát-nhã Ba-la-mật chẳng phải chỉ hơn tôi mà còn hơn hết thảy thế gian, trời, người, A-tu-la; chẳng phải chỉ hơn hết thảy trời, người, A-tu-la mà cũng hơn Tu-đà-hoàn, Tư-đà-hàm, A-na-hàm, A-la-hán, Bích-chi Phật; chẳng phải chỉ hơn Tu-đà-hoàn cho đến Bích-chi Phật mà cũng hơn vị Bồ-tát tu năm Ba-la-mật nhưng xa lìa Bát-nhã Ba-la-mật; chẳng phải chỉ hơn vị Bồ-tát tu năm Ba-la-mật nhưng xa lìa Bát-nhã Ba-la-mật mà cũng hơn vị Bồ-tát tu Bát-nhã Ba-la-mật nhưng không có sức phương tiện. Bồ-tát ấy đúng như kinh nói: Tu Bát-nhã Ba-la-mật không dứt giống Phật, thường được thấy chư Phật, chóng đến đạo tràng. Bồ-tát tu như vậy vì muốn cứu vớt chúng sinh ra khỏi dòng chìm đắm. Bồ-tát học như vậy là không học Thanh văn, Bích-chi Phật. Bồ-tát học như vậy trời Tứ thiên vương đi đến chỗ Bồ-tát nói rằng: “Thiện nam tử hãy siêng học mau, khi ngồi đạo tràng thành Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác như chư Phật quá khứ được nhận bốn chiếc bát, ông cũng sẽ được, chúng tôi cũng sẽ đem đến dâng cúng”. Lại các trời khác, trời Tứ thiên vương, trời Ba mươi ba, trời Dạ-xoa, trời Đâu-suất-đà, trời Hóa-lạc, trời Tha-hóa-tự-tại, trời Phạm thiên, cho đến trời Thủ-đà-hội cũng sẽ đến cúng dường. Chư Phật mười phương cũng sẽ thường nghĩ đến vị Bồ-tát ấy là người đúng như kinh nói, tu hành Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm. Vị Bồ-tát ấy vĩnh viễn không còn các việc ách nạn, khổ nhọc của thế gian. Thân vị Bồ-tát ấy không có bốn trăm lẻ bốn bệnh như thế gian, do tu hành Bát-nhã Ba- la-mật thậm thâm nên được công đức hiện đời như vậy.

Bấy giờ A-nan nghĩ rằng: Trời Đế-thích do tự lực nói ra hay nhờ thần lực của chư Phật nói ra? Trời Đế-thích biết ý nghĩ của A-nan, nói với A-nan rằng: Lời tôi nói ra dều do oai thần của Phật. Phật bảo A-nan: Đúng vậy, đúng vậy! Như lời trời Đế-thích đều do oai thần của Phật.

Này A-nan! Khi Bồ-tát ấy học tập Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, ác ma trong ba ngàn đại thiên thế giới đều sinh hồ nghi: Bồ-tát ấy sẽ được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác ư? Hay sẽ giữa đường thủ chứng Niết-bàn rơi vào địa vị Thanh văn, Bích-chi Phật?

Lại nữa, A-nan! Nếu khi Bồ-tát không rời Bát-nhã Ba-la-mật thì ma rất sầu khổ, như mũi tên đâm vào tim. Khi ấy ma lại phóng ra ngọn gió lửa lớn dậy khắp bốn phương, muốn làm cho tâm Bồ-tát biến mất, sợ hãi, biếng nhác cho đến khởi lên một niệm loạn động đối với Nhất thiết trí.

A-nan bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Ma quấy nhiễu hết thảy Bồ-tát hay có người không bị quấy nhiễu?

Phật bảo A-nan: Có người bị quấy nhiễu, có người không bị quấy nhiễu.

A-nan bạch Phật: Hạng Bồ-tát nào bị ma quấy nhiễu.

Phật dạy: Hạng Bồ-tát đời trước nghe Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, tâm không tin hiểu; hạng Bồ-tát ấy ma tìm được chỗ tiện lợi để quấy nhiễu.

Lại nữa, A-nan! Bồ-tát khi nghe nói Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, ý nghi ngờ Bát-nhã ấy là thật có hay là thật không có? Hạng Bồ-tát như thế ma tìm được chỗ tiện lợi để quấy nhiễu.

Lại nữa, A-nan! Có hạng Bồ-tát xa lìa thiện tri thức, bị ác tri thức nhiếp phục, nên không nghe Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, không nghe nên không biết, không thấy, không hỏi nên làm sao tu hành Bát-nhã Ba-la-mật; nên làm sao tu Bát-nhã Ba-la-mật; hạng Bồ-tát ấy ác ma tìm được chỗ tiện lợi để quấy nhiễu.

Lại nữa, A-nan! Nều Bồ-tát xa lìa Bát-nhã Ba-la-mật, lãnh thọ pháp ác, thì Bồ-tát ấy ma tìm được chỗ tiện lợi. Nó nghĩ rằng bọn ta sẽ có bạn đảng, sẽ thỏa mãn nguyện ta. Bồ-tát ấy tự rơi vào nhị địa, cũng khiến người khác rơi vào nhị địa.

Lại nữa, A-nan! Nếu Bồ-tát khi nghe nói Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, liền nói với người khác rằng: “Bát-nhã Ba-la-mật ấy thậm thâm, ta còn không thể biết được thấu đáo, vậy người nghe làm gì, học làm gì Bát-nhã Ba-la-mật ấy” thì Bồ-tát như vậy, ma tìm được chỗ tiện lợi để quấy nhiễu.

Lại nữa, A-nan! Nếu Bồ-tát khinh các Bồ-tát khác rằng: “Ta hành Bát-nhã Ba-la-mật, hành hạnh “viễn ly không”, còn ngươi không có công đức ấy”, thì khi ấy ác ma rất vui mừng nhảy nhót. Nếu có Bồ-tát tự ỷ thị tên họ mình nhiều người biết đến, nên khinh các Bồ-tát hành thiện khác thì Bồ-tát ấy thật không có công đức về hành, loại, tướng mạo của chẳng thoái chuyển. Vì không có công đức ấy nên sinh các phiền não, chỉ đắm trước hư danh nên khinh dễ người khác, nói rằng: Ngươi không ở trong pháp của ta có được. Bấy giờ ác ma nghĩ rằng: Nay cảnh giới cung điện của ta chẳng trống không, lại tăng thêm ba đường ác. Ác ma giúp thêm uy lực khiến người khác tín thọ lời người kia nói; vì tín thọ lời người kia nói nên tin chịu làm theo kinh sách nó, tu học như lời nó nói; khi tu học như lời nó nói, thì tăng thêm các kiết sử. Vì tâm các người ấy điên đảo nên ba nghiệp thân, miệng, ý họ làm đều chịu ác báo. Do nhân duyên ấy làm tăng thêm ba đường ác; quyến thuộc, cung điện của ma càng thêm nhiều. Này A-nan! Ma thấy các lợi đó nên rất vui mừng, nhảy nhót.

Này A-nan! Nếu người hành đạo Bồ-tát tranh đấu với người cầu đạo Thanh văn, ma liền nghĩ rằng, thế là xa lìa Nhất thiết trí. Này A-nan! Nếu Bồ-tát tranh đấu với Bồ-tát, sân giận, mắng nhiếc, khi ấy ác ma liền rất vui mừng, nhảy nhót nói rằng: Cả hai đều xa lìa Nhất thiết trí.

Lại nữa, A-nan! Nếu Bồ-tát chưa được thọ ký, hướng tới Bồ-tát đã được thọ ký sinh ác tâm tranh đấu, mắng nhiếc, thì tùy theo số kiếp khởi niệm ác nhiều hay ít ở trong kiếp số đó, nếu không bỏ trí Nhất thiết chủng, thì sau mới được bổ túc bấy nhiêu kiếp đại trang nghiêm.

A-nan bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Ác tâm ấy trải qua bấy nhiêu số kiếp, ở giữa khoảng đó có thể được giải trừ chăng?

Phật bảo A-nan: Ta tuy nói người cầu đạo Bồ-tát và Thanh văn được xuất tội, nhưng nếu người cầu đạo Bồ-tát tranh đấu nhau, sân giận, mắng nhiếc, ôm hận không hối cải, không xả bỏ, ta không nói người đó được xuất tội, chắc chắn sẽ lại phải trải qua nhiều kiếp số nếu không bỏ trí Nhất thiết chủng thì sau mới được trang nghiêm. Nếu Bồ-tát tranh đấu, sân giận, mắng nhiếc, liền tự biết hối cải, nghĩ rằng: Ta có lỗi lớn, ta phải vì tất cả chúng sinh mà khuất mình xuống, khiến đời nay, đời sau được hòa giải; ta sẽ nhẫn chịu cho chúng sinh bước qua như cầu đò, như điếc, như câm chứ làm sao ta dùng lời ác đáp trả người! Ta không nên phá hoại tâm Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác sẽ độ hết thảy chúng sinh khổ não, chứ làm sao ta lại khởi lên tâm sân giận!

A-nan bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Còn Bồ-tát với Bồ-tát cộng trú thì thế nào?

Phật bảo A-nan: Bồ-tát với Bồ-tát cộng trú thì nên xem nhau như Thế Tôn. Vì sao? Vì Bồ-tát nên nghĩ rằng: Đó là bạn thật của ta, đi chung một thuyền; họ học, ta học Thí Ba-la-mật cho đến trí Nhất thiết chủng. Nếu Bồ-tát kia tu hành tạp nhạp, lìa tâm Nhất thiết trí thì ta không nên học như vậy; nếu Bồ-tát kia không tu hành tạp nhạp, không lìa tâm Nhất thiết trí, ta nên học như vậy. Bồ-tát học như vậy là đồng học.

LUẬN: Trên kia trời Đế-thích nói người thiện nam viết chép, trì thọ Bát-nhã cho đến nhớ nghĩ đúng được vô lượng công đức. Nay nói về ý nghĩa ấy. Người đọc tụng Bát-nhã cho đến khi được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, không để cho tâm tâm số pháp khác xen vào là được công đức như đã nói trên. Chỉ từ người khác nghe mà không thể thực hành, khiến các tâm khác không xen vào, thì tuy công đức nhưng không gọi là vô lượng.

Tâm tâm số pháp xen vào là, có người nói đó là xan tham, là ác tâm phá sáu Ba-la-mật. Có người nói chỉ cần không để ác tâm tăng trưởng thì thế lực ma đi đến liền bị diệt trừ. Có người nói không để cho tâm cầu Thanh văn, Bích-chi Phật được xen vào. Có người nói tâm vô ký tán loạn tuy chẳng phải ác, song vì chướng ngăn thiện đạo, cũng không để cho xen vào. Thế nên người ấy không phải từ công đức nhỏ đưa đến. Phật chấp thuận lời đó rằng: “Đúng như vậy.” Vì muốn phân biệt thế lực của hạnh thanh tịnh nên hỏi ngược lại Kiều-thi-ca rằng: Nếu hết thảy người cõi Diêm-phù-đề thành tựu mười thiện đạo như kinh nói, phước đức ấy tuy nhiều song vì lìa thật tướng các pháp nên hư dối, không bền chắc, vô thường, tận diệt, không đủ cho là nhiều, giống như cỏ tuy rất hiều song không bằng một chút kim cương.

Hỏi: Tỳ-kheo ấy vì sao nói với trời Đế-thích rằng: Phước đức người thiện nam ấy hơn ông?

Đáp: Trời Đế-thích đã ở trong quả báo phước đức làm chủ cả trời người, tuy rất được tôn trọng, nhưng Tỳ-kheo ấy vì quý trọng chuyện khác, muốn nêu bày công đức thiện pháp nên nói hơn trời Đế-thích.

Lại nữa, Tỳ-kheo ấy nghe nói trời Đế-thích được đạo Thanh văn, nên nói ông tuy có phước đức mà không bằng Bồ-tát. Trời Đế-thích đắc đạo, thâm niệm Phật pháp nên nhận lời nói của Tỳ-kheo, không sinh tâm cao ngạo, nói rằng: Bồ-tát vì Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, chỉ phát tâm là đã hơn tôi, huống gì còn tu hành như kinh nói. Vì sao? Vì phước đức của trời Đế-thích mỏng ít, còn công đức của Bồ-tát sâu dày. Lại, vì phước đức của trời Đế-thích đắm vào cái vui cõi trời, chỉ vì tự thân, còn công đức của Bồ-tát là vì hết thảy chúng sinh mà hồi hướng đến cái vui Phật đạo. Khi ấy hội chúng nghe Tỳ-kheo nói hơn trời Đế- thích, trời Đế-thích nhận lời nói đó, họ đều sinh tâm khinh trời Đế-thích. Thế nên trời Đế-thích nói: Không chỉ hơn tôi mà còn hơn cả vị Bồ-tát tập hành Bát-nhã mà không có sức phương tiện, như kinh nói tập hành Bát-nhã Ba-la-mật mà không lìa tâm tâm số pháp. Trong đây trời Đế- thích tự nói lý do hơn, đó là Bồ-tát tu hành Bát-nhã đúng như kinh nói, không dứt giống Phật, cho đến do tu hành Bát-nhã Ba-la-mật nên được công đức đời này.

Hỏi: Vì sao A-nan nghĩ rằng: Trời Đế-thích do tự lực nói ra hay nhờ Phật lực?

Đáp: A-nan biết trời Đế-thích là Thanh văn mà nói rất sâu, hơn trí Thanh văn, Bích-chi Phật, thế nên sinh nghi mà hỏi.

Hỏi: Trời Đế-thích tự có trí hay hỏi hay đáp, cớ sao nói nhờ Phật lực?

Đáp: Bát-nhã rất sâu, rất khó, vô lượng, vô biên; nếu ở chỗ khác nói còn khó, huống gì ở trước Phật, trước đại chúng nói! Thế nên nói nhờ Phật lực. Như kinh Trì Tâm nói: “Do oai thần sánh sáng nhập vào tâm kia, nên có thể đối trước Phật nói lời nạn vấn.”

Phật bảo A-nan: Chấp thuận lời Đế-thích nói; lại khen ngợi vị Bồ- tát tu hành Bát-nhã thậm thâm, có uy đức lớn. Đó là A-nan, khi vị Bồ-tát tập học Bát-nhã thậm thâm, ác ma liền sinh nghi. Ác ma là giặc oán của Bồ-tát, thường tìm lúc thuận tiện để phá Bồ-tát như nói ở trong phẩm Ma. Vì Bồ-tát tu hành sâu Bát-nhã Ba-la-mật, nên ma dùng phương tiện lớn phá hoại tâm Bồ-tát. Nếu Bồ tàt giải đãi thời ma rất vui mừng, nói rằng: Người ấy sẽ tự sa đọa.

Có người nói hết thảy Bồ-tát đều phải bị ma oán. Thế nên A-nan hỏi: Tất cả đều có ma oán hay có người không bị? Phật phân biệt đáp: Người có tâm thanh tịnh sâu xa, hành đạo Bồ-tát thời không có bị ma phá, người không thanh tịnh thì bị ma phá; như kinh nói rộng.

Hỏi: Như Phật nói hết thảy pháp hữu vi đều có thể chuyển đổi, có thể xả bỏ, cớ sao A-nan nghi mà hỏi Phật, tội ấy có thể hối cải chăng? Đáp: A-nan biết Bát-nhã Ba-la-mật là nhân duyên vô tận, nếu ai cúng dường sẽ được phước vô biên cho đến khi thành Phật, phước đức ấy vẫn bất tận; nếu trách mắng Bát-nhã, tội ấy cũng vô biên; thế nên hỏi Phật. Phật đáp: Ta tuy nói có thể xuất tội, nhưng nếu Bồ-tát kết hận, đấu tranh nhau không chịu bỏ thì không thể xuất tội được. Vì sao? Vì Bồ-tát ấy có tâm khinh mạn quá sâu, sân giận các Bồ-tát khác. Vì tâm sân giận, kiêu mạn nên không thể hạ mình cùng sám hối, lại muốn làm công đức khác để mong dứt tội ấy. Phật dạy: Tội ấy không thể dứt được, vì tâm ôm hận nên tuy làm phước khác đều không thanh tịnh, không thanh tịnh nên không có lực, không có lực nên không thể diệt tội. Người ấy nếu muốn làm Phật, không bỏ Nhất thiết trí, hạ mình sám hối, cho đủ bấy nhiêu kiếp mới được đại trang nghiêm.

Hỏi: Trong tâm ôm hận, làm sao có thể dứt tội?

Đáp: Vì phá sân hận như kinh nói. A-nan biết chúng sinh tùy thuộc vào nghiệp duyên, không được tự tại, không ai cứu hộ, ôm tâm sợ hãi, hỏi Phật: Bồ-tát cộng trú như thế nào? Dụng tâm cung kính thế nào? – Phật đáp: Bồ-tát nên cúng dường, cung kính, xem nhau như Phật, vì đó là Phật vị lai. trong đây Phật tự nói nhân duyên: Bồ-tát cộng trú nên nghĩ rằng, đây là bạn chân thật của ta, cùng đi đến Phật đạo, cùng cỡi một thuyền. Thuyền là chỉ sáu Ba-la-mật; ba cõi và ba lậu hoặc là nước; bờ kia là Phật đạo. Điều người kia học ta cũng nên học, đó là sáu Ba- la-mật, đồng giới, đồng kiến, đồng đạo. Như anh em trong hàng cư sĩ, không nên đấu nhau; ta và kia là anh em đồng pháp, không nên tranh nhau. Nếu Bồ-tát kia tu hành tạp nhưp, lìa tâm Nhất thiết trí, ta không nên học như vậy. Vì sao? Vì việc tốt nên học theo, việc xấu nên bỏ. Bồ- tát nếu học được như vậy thời việc khinh mạn, sân hận chấm dứt; ấy gọi là Bồ-tát đồng học.

GIẢI THÍCH PHẨM SÁU MƯƠI BA: BÌNH ĐẲNG HỌC

KINH: Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Những gì là pháp bình đẳng của các Bồ-tát, Bồ-tát nên học?

Này Tu-bồ-đề! Nội không là pháp bình đẳng của Bồ-tát; ngoại không cho đến tự tướng không là pháp bình đẳng của Bồ-tát. Sắc, sắc tướng không; thọ, tưởng, hành, thức, về… . . . thức tướng không cho đến Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác tướng không là pháp bình đẳng của Bồ-tát. An trú pháp bình đẳng ấy được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Bồ-tát vì sắc tận nên học, là học Nhất thiết trí; vì sắc lìa nên học, vì sắc diệt nên học, là học Nhất thiết trí; vì sắc chẳng sinh nên học, là học Nhất thiết trí; thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy. Tu bốn niệm xứ cho đến mười tám pháp không chung; tận, ly diệt, chẳng sinh nên học, là học Nhất thiết trí?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Như lời ông nói: Vì sắc, tận, ly, diệt, chẳng sinh nên học, là học Nhất thiết trí; vì thọ, tưởng, hành, thức, cho đến mười tám pháp không chung tận, ly, diệt, chẳng sinh nên học, là học Nhất thiết trí.

Phật bảo Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao? Sắc như như, thọ, tưởng, hành, thức như như cho đến Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác như như; Phật như như; các như ấy tận, diệt, đoạn chăng?

Tu-bồ-đề thưa: Thưa không, bạch Thế Tôn!

Phật bảo Tu-bồ-đề: Bồ-tát như vậy học như như, là học Nhất thiết trí. Như như ấy không thủ chứng, không diệt, không đoạn. Tu-bồ-đề! Bồ-tát như vậy học như như, là học Nhất thiết trí, là học sáu Ba-la-mật, là học bốn niệm xứ cho đến mười tám pháp không chung. Nếu học sáu Ba-la-mật cho đến mười tám pháp không chung ấy là học Nhất thiết trí. Học như vậy là tận bờ mé của sự học, học như vậy thì ma hoặc ma trời không thể phá hoại; học như vậy đi thẳng đến địa vị chẳng thoái chuyển; học như vây là học đạo sở hành của Phật; học như vậy là được ủng hộ, là học đại từ đại bi, là học nghiêm tịnh cõi Phật, thành tựu tuệ giác cho chúng sinh; học như vậy là học pháp luân có ba lần chuyển, mười hai hành tướng; học như vậy là học độ chúng sinh; học như vậy là học không dứt giống Phật; học như vậy là học mở cửa cam lồ; học như vậy là học muốn chỉ bày tính vô vi. Này Tu-bồ-đề! Người hạ liệt không thể học như vậy. Người học như vậy là vì muốn kéo chúng sinh ra khỏi đắm chìm sinh tử. Bồ-tát học như vậy trọn không bị đọa vào địa ngục, ngạ quỷ, súc sinh; trọn không sinh nơi biên địa; trọn không sinh nhà Chiên-đà-la; trọn không điếc, đui, ấm ớ, què quặt; các căn đầy đủ, quyến thuộc thành tựu; trọn không mồ côi cùng khổ. Bồ-tát học như vậy trọn không sát sinh cho đến trọn không tà kiến, không sống theo tà mạng, không thâu nhiếp người ác và người phá giới. Học như vậy do có sức phương tiện, nên không sinh cõi trời trường thọ.

Thế nào là sức phương tiện? – Như đã nói trong phẩm Bát-nhã Ba- la-mật. Bồ-tát do sức phương tiện nên vào bốn thiền, bốn tâm vô lượng, bốn định vô sắc, mà không theo thiền vô lượng vô sắc định sinh ra. Tu- bồ-đề! Bồ-tát học như vậy, đối với hết thảy pháp được thanh tịnh, nghĩa là sạch tâm Thanh văn, Bích-chi Phật.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Hết thảy pháp tính vốn thanh tịnh, vì sao nói Bồ-tát đối với hết thảy pháp thanh tịnh?

Phật bảo Tu-bồ-đề: Đúng vậy, đúng vậy! Hết thảy pháp tính vốn thanh tịnh, nếu Bồ-tát đối với pháp ấy tâm thông suốt, không thối mất tức là Bát-nhã Ba-la-mật. Các pháp như vậy hàng phàm phu không biết không thấy. Bồ-tát vì chúng sinh ấy nên tu Thí Ba-la-mật cho đến Bát- nhã Ba-la-mật, tu bốn niệm xứ cho đến trí Nhất thiết chủng. Tu-bồ-đề! Bồ-tát học như vậy, đối với hết thảy pháp được trí lực không có sợ gì; học như vậy vì liễu tri tâm chúng sinh hướng về đâu. Thí như đại địa, ít chỗ xuất sinh vàng bạc trân bảo. Chúng sinh cũng như vậy, ít người học được Bát-nhã Ba-la-mật, nhiều người rơi vào Thanh văn, Bích-chi Phật địa. Thí như ít người chịu tạo nghiệp làm Chuyển luân Thánh vương, nhiều người tạp nghiệp làm tiểu vương. Cũng như vậy, ít chúng sinh tu Bát-nhã Ba-la-mật cầu Nhất thiết trí, nhiều người tu đạo Thanh văn, Bích-chi Phật. Tu-bồ-đề! Trong các Bồ-tát phát tâm cầu Vô thượng Chánh đẳng

Chánh giác, ít có người tu hành đúng như kinh nói, nhiều người trụ vào địa vị Thanh văn, Bích-chi Phật.

Có nhiều Bồ-tát tu Bát-nhã Ba-la-mật vì không có sức phương tiện nên ít người trụ địa vị chẳng thoái chuyển. Tu-bồ-đề! Do lẽ đó Bồ-tát muốn trụ địa vị chẳng thoái chuyển, muốn ở trong số Bồ-tát chẳng thối chuyển, hãy nên học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm.

Lại nữa, Tu-bồ-đề! Khi Bồ-tát học Bát-nhã Ba-la-mật không sinh tâm xan tham, không sinh tâm phá giới, sân hận, giải đãi, tán loạn, ngu si; không sinh các tâm tội lỗi khác; không sinh tâm thủ tướng sắc, thủ tướng thọ, tưởng, hành, thức; không sinh tâm thủ tướng bốn niệm xứ cho đến không sinh tâm thủ tướng Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì sao? Vì Bồ-tát tu Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm, không có pháp khả đắc; vì không có pháp khả đắc nên đối với các pháp không sinh tâm thủ tướng. Tu-bồ-đề! Bồ-tát học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm như vậy, thu nhiếp các Ba-la-mật làm cho các Ba-la-mật tăng trưởng, các Ba-la-mật đều đi theo. Vì sao? Vì các Ba-la-mật đều thu vào trong Bát-nhã Ba-la- mật thậm thâm; thí như trong ngã kiến thu nhiếp hết sáu mươi hai kiến. Cũng như vậy, Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm thu nhiếp hết các Ba-la- mật; thí như người chết, vì mạng căn diệt nên các căn khác đều diệt theo. Như vậy, Bồ-tát khi tu Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm thì các Ba-la- mật kia đều đi theo. Tu-bồ-đề! Bồ-tát muốn làm cho các Ba-la-mật qua đến bờ kia, nên học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm. Bồ-tát học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm ấy, thì vượt lên trên hết thảy chúng sinh.

Này Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao? Chúng sinh trong ba ngàn đại thiên thế giới nhiều chăng?

Tu-bồ-đề thưa: Chúng sinh trong một cõi Diêm-phù-đề còn nhiều, huống gì trong ba ngàn đại thiên thế giới!

Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu chúng sinh trong ba ngàn đại thiên thế giới cùng một lúc đều được làm thân người, đều được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, và nếu có Bồ-tát suốt đời cúng dường bấy nhiêu đức Phật đó y phục, thức ăn, ngọa cụ, thuốc thang, vật cần dùng nuôi sống thì này Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao? Người ấy do nhân duyên ấy được phước đức nhiều chăng?

– Tu-bồ-đề thưa: Rất nhiều, rất nhiều!

Phật dạy: Không bằng kẻ thiện nam, người thiện nữ học Bát-nhã Ba-la-mật, tu đúng như kinh nói, nhớ nghĩ đúng, được phước đức nhiều hơn. Vì sao? Vì Bát-nhã Ba-la-mật có thế lực có thể làm cho Bồ-tát được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì thế nên Bồ-tát muốn vượt lên trên hết thảy chúng sinh, nên học Bát-nhã Ba-la-mật; muốn vì chúng sinh không có ai cứu hộ làm người cứu hộ, muốn làm chỗ nương về cho chúng sinh không có chỗ nương về, muốn làm đạo rốt ráo cho chúng sinh không có đạo rốt ráo, muốn làm mắt cho người đui, muốn được công đức Phật, muốn làm tiếng rống sư tử của Phật, muốn đánh chuông trống Phật, muốn thổi loa Phật, muốn lên tòa cao Phật thuyết pháp, muốn dứt hết nghi lầm cho chúng sinh thì nên học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm. Tu-bồ-đề! Bồ-tát nếu học Bát-nhã Ba-la-mật thậm thâm thì các công đức lành không việc gì không làm được.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn! Có thể còn được công đức Thanh văn, Bích-chi Phật chăng?

Phật dạy: Công đức Thanh văn, Bích-chi Phật có thể được nhưng không trụ ở trong đó, dùng trí quán sát rồi, đi thẳng qua mà vào Bồ-tát vị. Tu-bồ-đề! Bồ-tát học như vậy là gần Nhất thiết trí, mau được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Bồ-tát học như vậy là làm ruộng phước cho hết thảy thế gian trời, người, A-tu-la. Bồ-tát học như vậy là vượt qua trên ruộng phước của Thanh văn, Bích-chi Phật, chóng gần Nhất thiết trí. Bồ-tát học như vậy gọi là không bỏ, không rời Bát-nhã Ba-la-mật mà thường tu Bát-nhã Ba-la-mật. Bồ-tát học như vậy nên biết là Bồ-tát chẳng thối chuyển, chóng gần Nhất thiết trí, xa lìa Thanh văn, Bích-chi Phật, gần Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.

Tu-bồ-đề! Bồ-tát khi hành Bát-nhã Ba-la-mật nếu nghĩ rằng: “Ta do Bát-nhã Ba-la-mật mà được trí Nhất thiết chủng”, thì do nghĩ như vậy không gọi là hành Bát-nhã Ba-la-mật. Nếu không nghĩ rằng: “Đó là Bát- nhã Ba-la-mật, đó là người có Bát-nhã Ba-la-mật, đó là pháp Bát-nhã Ba-la-mật, đó là người hành Bát-nhã Ba-la-mật được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác”, thì đó gọi là hành Bát-nhã Ba-la-mật. Này Tu-bồ-đề! Nếu Bồ-tát nghĩ rằng: “Không có Bát-nhã Ba-la-mật, không có người Bát-nhã Ba-la-mật, không có người hành Bát-nhã Ba-la-mật được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì sao? Vì hết thảy pháp đều như như, pháp tánh, thật tế, thường trú”, thì hành như vậy gọi là Bồ-tát hành Bát- nhã Ba-la-mật.

LUẬN: Trên kia A-nan hỏi về đấu tranh. Phật đáp về đồng học thanh tịnh. Nay Tu-bồ-đề hỏi Phật những pháp bình đẳng về đồng tâm sâu xa là học xứ của Bồ-tát. Phật đáp: Nội không cho đến tự tướng không là pháp bình đẳng của Bồ-tát. Có hai đẳng nhẫn: Ở cuối phẩm trên nói về Chúng sinh đẳng nhẫn, ở phẩm này nói về Pháp đẳng nhẫn; như chiếc cân hai đầu đứng ngang nhau. Như vậy, nội không v.v… là bình đẳng giữa các pháp. Như pháp bên trong thân mỗi mỗi sai biệt, nếu được “nội không” thì đều bình đẳng không hai; cho đến “tự tướng không” thì hết thảy pháp tướng đều tự không, khi ấy thì tâm bình đẳng. Bồ-tát trú trong bình đẳng ấy, đều được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.

Tu-bồ-đề hỏi: Vì sắc diệt tận hay vì học Nhất thiết trí nên quán sắc vô thường, niệm niệm diệt không an trụ; nếu tu được quán ấy thì tâm lìa sắc, tâm lìa sắc nên các phiền não diệt; phiền não diệt nên được pháp vô sinh.

Tu-bồ-đề hỏi: Học như vậy là học Nhất thiết trí chăng? – Phật hỏi ngược lại Tu-bồ-đề: Ý ông nghĩ sao? Như của sắc v.v… và như của Như Lai, như ấy bị tận, diệt, đoạn chăng? Tu-bồ-đề thưa: Không. Như ấy từ trước tới nay không nhóm, không hòa hợp làm sao có tận; xưa nay chẳng sinh làm sao có diệt; Pháp ấy vốn hư dối, không có định tướng làm sao có thể đoạn. Tu-bồ-đề! Bồ-tát học “như” được như vậy là học Nhất thiết trí. Như ấy thường không thể chứng, không thể diệt, không thể đoạn; tận, ly, đoạn là vì trừ điên đảo cho nên tu hành, chẳng phải rốt ráo. Ở trong này nói việc rốt ráo được Phật khen ngợi: Học như vậy tuy không cố định vì một pháp mà học Nhất thiết trí, nếu học Nhất thiết trí tức là học sáu Ba-la-mật; nếu học được sáu Ba-la-mật là cùng tận bờ mé các pháp học. Nếu tận cùng bờ mé các pháp học, thì người ấy đầy đủ vô lượng phước đức và trí tuệ, ma hoặc ma dân không thể hàng phục. Học cách chính đáng như vậy đi thẳng đến địa vị chẳng thoái chuyển. Học như vậy là học đạo sở hành của Phật; học như vậy là được mười phương chư Phật và đại Bồ-tát, chư thiên và người lành thủ hộ. Học được như vậy, người ấy không có tà kiến, tâm không vướng mắc gì, đối với chúng sinh khởi tâm đại từ đại bi; vì đại từ đại bi nên có thể giáo hóa chúng sinh; tâm chúng sinh thanh tịnh nên cõi Phật thanh tịnh; cõi Phật thanh tịnh rồi được Phật đạo, chuyển pháp luân ba lần chuyển mười hai hành tướng, dùng pháp ba thừa độ vô lượng chúng sinh. Vì dùng pháp Đại thừa độ chúng sinh nên không dứt giống Phật; không dứt giống Phật nên thường mở cửa pháp cam lồ giữa thế gian, thường chỉ bày cho chúng sinh tính vô vi. Tính vô vi là như như, pháp tánh, thật tế, Niết-bàn; cam lồ là tính vô vi; cửa là ba cửa giải thoát. Kẻ hạ liệt là kẻ biếng nhác, buông lung, không ưa Phật pháp, không nhất tâm hành đạo, làm tội phước hoan tạp. Những người như vậy không thể học pháp vô vi. Vì sao? Vì kẻ hạ liệt nghĩ rằng: Thân ta và quyến thuộc ta, ta nên bảo hộ, các chúng sinh khác can dự gì việc ta, mà ta đem đầu, mắt, tủy, não cho họ để họ được vui; hết thảy mọi người đều dùng phương tiện tìm vui, sao ta lại bỏ vui tìm khổ. Hoặc sinh tà kiến nghĩ rằng: Chúng sanh vô lượng vô biên độ không thể hết, nếu có thể độ hết, tức làcó lượng có biên, một đức Phật có thể độ hết. Hoặc nghĩ rằng: Phật nói hết thảy pháp không, không sinh không diệt, vậy ta còn độ cái gì! Cầu Phật đạo hay không cầu Phật đạo đều đồng như huyễn mộng. Người hạ liệt nghĩ như vậy, do vì tà kiến tham dục nên không thể học đại pháp này. Hoặc có khi Đại nhơn xuất thế, trù lượng, suy nghĩ thực tướng các pháp là chẳng phải thường, chẳng phải vô thường, chẳng phải hữu biên, chảng phải vô biên, chẳng phải có, chẳng phải không. Hành đạo như vậy có thể phá tà kiến điên đảo xong, trở lại bỏ đạo ấy, đi thẳng vào pháp tánh và thường an trú trong pháp tánh thanh tịnh ấy. Vì chúng sinh không biết việc ấy nên sinh tâm đại bi, vậy sau tu tập các công đức sáu Ba-la-mật, thần thông, trí tuệ, giải thoát vô ngại, được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, dùng các môn phương tiện, rộng độ chúng sinh, hạng người như vậy thật hiếm có.

Hỏi: Như trước nói chúng sinh vô lượng vô biên, lại nói chúng sinh không, vậy còn độ cái gì? Làm sao có thể độ?

Đáp: Đó là lời nói của người hạ liệt, đâu đủ lấy đó làm chứng.

Lại nữa, trước đã nói lý do vì tà kiến, tham dục nên người hạ liệt nghĩ rằng: Chúng sinh có biên, không biên, hết thảy pháp không, không có gì của chính nó, hoặc nghĩ rằng hết thảy pháp thường, thật, đó đều nhiếp thuộc vào sáu mươi hai tà kiến. Bậc đại nhơn không có ham muốn, suy nghĩ, trù lượng lìa các tội lỗi như vậy, an trú trong pháp tính, sinh tâm đại bi. Thí như người lớn chỉ đem tâm bố thí, thí tài vật cho người khác mà không lấy giá cả. Còn người tham dục tìm có lý do mới bố thí. Người tà kiến dựa vào chấp kiến có biên, không biên nên không có việc gì không có lợi mà làm. Thí như tiểu nhơn buôn bán giữa chợ, cầu có lợi mới trả cho. Lại Đại nhơn Bồ-tát không có cầu mong gì vẫn có thể đem đầu mắt thí cho chúng sanh, được quả báo gì cũng thí luôn; tâm không nương tựa vào một pháp nào mà vẫn tập hợp được các công đức. Thế nên Phật dạy: Muốn kéo chúng sinh ra khỏi dòng sinh tử chìm đắm, hãy nên học như vậy.

Lại nữa, Bồ-tát học như vậy, thường có tâm từ bi thương xót, không não hại chúng sinh, nên không đọa địa ngục, thường quán thật tướng của các pháp nhơn duyên sinh, không sinh ngu si nên không đọa súc sinh; thường tu bố thí, diệt tâm xan tham, nên không sinh vào ngạ quỷ. Đối với mười hai bộ Kinh, bốn mươi tám ngàn pháp tụ của Phật dạy, thường không lẫn tiếc, nên không sinh nơi biên địa. Thường cúng dường bậc thiện nhơn tôn trưởng, bỏ tính kiêu mạn nên không sinh vào nhà hạ tiện Chiên-đà-la. Vì thâm tâm yêu mến chúng sinh, làm đủ hạnh lợi ích nên thọ thân hoàn mỹ. Lấy thiện pháp giáo hóa chúng sanh nên quyến thuộc thành tựu, trọn không bị mồ côi nghèo cùng. Vì ưa vui sâu xa thí Ba-la-mật, nên không làm mười điều ác và sống tà mạng. Vì không có tâm chấp ngã, chỉ vì lợi ích chúng sinh, không tự vì thân mình nên không thâu nhiếp kẻ ác và người phá giới. Người ác là người có tâm ác, người phá giới là người có thân và miệng ác.

Lại ý làm ba việc chẳng lành gọi là người ác, thân và miệng làm bảy việc chẳng lành gọi là phá giới. Lại Bồ-tát nếu ở nhà, thu nhiếp người ác gọi là người ác, xuất gia thu nhiếp người ác gọi là phá giới.

Hỏi: Bồ-tát vì độ người ác nên xuất hiện ở đời, thí như lương y chữa các bệnh tật, cớ sao không thâu nhiếp người ác?

Đáp: Người ác, người phá giới có hai hạng: Hạng có thể cải hóa, hạng không thể cải hóa, trong đây nói hạng không thể cải hóa, nếu thâu nhiếp họ ở chung, thì tự hoại đạo mình mà đối với họ vô ích. Thí như cứu kẻ bị chìm, tự mình không nổi được mà muốn cứu kẻ kia, thì cả hai đều chết, thế nên nói: Nên xa lìa người ác. Vì cõi Dục nhiều ác, sinh tâm thương xót nên sinh cõi Dục; tuy hành thiền, tâm điều hòa mềm dịu, do có sức phương tiện nên khi mệnh chung không sinh theo thiền, như trong kinh rộng nói: Tu-bồ-đề! Bồ-tát học như vậy, đối với các pháp tâm được thanh tịnh, nghĩa là sạch tâm Thanh văn, Bích-chi Phật, thanh tịnh nghĩa là lìa bỏ, rốt ráo không, không có gì.

Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Nếu hết thảy pháp từ trước lại đây vốn “không”, vốn thanh tịnh tại sao nói Bồ-tát học như vậy được tâm thanh tịnh đối với hết thảy các pháp?

Phật chấp thuận lời Tu-bồ-đề và nói nhơn duyên rằng: Nếu Bồ-tát biết hết thảy pháp từ trước lại đây vốn “không” thanh tịnh, đối với trong đó tâm không biến mất không từ khước. Không biến mất tức là không nghi ngờ, không sinh tà kiến, thông suốt, không chống trái với “không” ấy gọi là Bát-nhã Ba-la-mật. Hàng phàm phu không nhiếp, không thấy pháp thanh tịnh như vậy, vì hạng người ấy nên Bồ-tát tu sáu Ba-la-mật và các pháp trợ đạo. Pháp của Bồ-tát là phải giáo hóa chúng sinh, ấy gọi là Bồ-tát được thanh tịnh đối với hết thảy pháp, nghĩa là bỏ cái điên đảo của ba cõi, vượt quá địa vị Thanh văn, Bích-chi Phật, được lực trí tuệ thanh tịnh đối với hết thảy pháp. Được công đức ấy nên có thể biết khắp về nghiệp nhơn duyên và tâm tâm số pháp, biết tâm hành khởi lên của chúng sinh trong ba đời mười phương; biết rồi theo sự thích hợp với họ nói pháp khai hóa họ. Những việc lợi ích như vậy đều do học Bát-nhã nên có được, thế nên nói cùng tận bờ mé các sự học. Ít có người học được như vậy, người học như vậy khó có được. Phật muốn làm cho nghĩa ấy rõ ràng nên nói thí dụ vàng, bạc, và tạo nghiệp làm Chuyển luân Thánh vương.

Lại nữa, Bồ-tát khi học Bát-nhã, không sinh tâm xan tham. Không sinh tâm xan tham là Bồ-tát học Bát-nhã nên ức chế các phiền não, phiền não tuy chưa sạch hết, nhưng không thể làm chi được, nên nói là chẳng sinh. Bồ-tát học Bát-nhã biết tướng hết thảy pháp đều hư dối không thật, nên không chấp thủ tướng sắc cho đến tướng Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Vì sao? Vì không muốn bị rơi vào tà kiến chấp có, chấp không, nên đi thẳng trung đạo tập hành Bồ-tát. Trong đây Phật tự nói nhơn duyên: Bồ-tát tu Bát-nhã đối với hết thảy pháp không có sở đắc, vì không có sở đắc nên không có tướng pháp khả thủ là lành, hoặc chẳng lành. Bồ-tát nếu học như vậy là tổng nhiếp hết các Ba-la-mật. Các Ba-la-mật như Thí Ba-la-mật v.v… không lìa Bát-nhã Ba-la-mật. Vì lực của Bát-nhã Ba-la-mật khiến cho các Ba-la-mật khác lìa các tà kiến tham đắm đều được tăng trưởng. Phật muốn làm cho nghĩa ấy rõ ràng nên nói thí dụ: Như ngã kiến và mạng căn đã hết.

Hỏi: Ngã kiến và các kiến đều có tướng riêng, cớ sao các kiến lại nhiếp vào trong ngã kiến?

Đáp: Tuy có tướng riêng mà ngã kiến là gốc; người ta vì vô minh nên trong năm uẩn trống không sinh ra ngã kiến. Vì sinh ngã kiến nên nói thân này sau khi chết như đi từ đây đến kia, hoặc không như đi từ đây đến kia. Nếu như đi từ đây đến kia tức là thường kiến, nếu không như đi từ đây đến kia tức là đoạn kiến. Nếu cho là đoạn diệt mà lo thụ hưởng cái vui say sắm năm dục đời nay, lấy ác pháp cho là tối ưu, thì sinh kiến thủ. Nếu bảo thường mà xuất gia học đạo, giữ giới, khổ hạnh, thì sinh giới cấm thủ. Hoặc thấy thường, đoạn đều có lỗi bèn nói không có nhơn duyên quả báo thì sinh tà kiến. Từ trong năm kiến ấy chấp thế gian hoặc thường, hoặc vô thường, hoặc hữu biên, hoặc vô biên v.v… sinh ra năm mươi bảy chấp kiến. Thế nên nói thân kiến (ngã kiến) thu nhiếp sáu mươi hai kiến, không có lỗi. Do các nhơn duyên và thí dụ như vậy nên biết Bát-nhã Ba-la-mật là tối đệ nhất trong các pháp; vì Bát-nhã Ba-la- mật tối đệ nhất trong các pháp nên Bồ-tát học Bát-nhã là người đệ nhất giữa chúng sinh. Phật muốn lấy việc ấy, thiện hóa chúng sinh nên nói thí dụ: Tu-bồ-đề! Ý ông nghĩ sao? Chúng sinh trong ba ngàn đại thiên thế giới nhiều chăng? Như vậy! Cho đến Bồ-tát học Bát-nhã như vậy, nên biết đó là bậc chẳng thoái chuyển, xa lìa Nhị thừa, gần gũi Phật thừa.

Lại nữa, Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu Bồ-tát nghĩ rằng: Bát-nhã Ba-la-

mật là khai thị tướng Bát-nhã Ba-la-mật hoặc có, hoặc không v.v…; nếu thấy có Bát-nhã, được Bát-nhã là chấp trước Bát-nhã. Ta nhờ Bát-nhã Ba-la-mật được trí Nhất thiết chủng, biết năm uẩn hòa hợp giả gọi là Bồ-tát, Bồ-tát theo tên gọi giả, chấp cho là ngã, cho đó là Bát-nhã có làm; Bát-nhã là không có tướng được, không có tướng chấp trước mà người ấy bảo có tướng Bát-nhã đệ nhất nghĩa, người ấy theo tên gọi giả, mà sinh ngã tâm. Bát-nhã tướng không có làm mà người ấy muốn dùng Bát-nhã tạo tác, cho rằng ta dùng Bát-nhã mà được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Thế nên Phật dạy: Người nghĩ như vậy không gọi là tu Bát-nhã; nếu không nghĩ như vậy thì gọi là tu Bát-nhã.

Hỏi: Nghĩ như vậy, không nghĩ như vậy, việc đã rồi, cớ sao còn nói lần thứ ba?

Đáp: Đầu hết là chỉ tướng tà hạnh; thứ hai là ngăn tà hạnh nhưng chưa nói tướng chánh hạnh; thế nên thứ ba nói tướng chánh hạnh.

Lại nữa, đầu là tâm chấp trước thủ tướng; thứ hai là phá tướng chấp trước ấy mà không nói thế nào là tướng các pháp; thứ ba phá chấp trước tà và nói thật tướng. Bồ-tát nghĩ rằng: Nơi hết thảy chỗ không hiển bày tướng Bát-nhã Ba-la-mật, cũng không sinh ngã tâm rằng, ta dùng Bát- nhã Ba-la-mật có công việc làm; chỉ biết hết thảy pháp thường trú trong như, pháp tánh, thực tế không tranh cãi. Thế nên nói lần thứ ba, không có lỗi.