Đại Thừa Trung Quán Thích Luận

ĐẠI THỪA TRUNG QUÁN THÍCH LUẬN
Tác giả: Bồ-tát An Tuệ.
Hán dịch: Đời Triệu Tống, Sa-môn Duy Tịnh.
Việt dịch: Linh Sơn Pháp Bảo Đại Tạng Kinh

QUYỂN 2

Phẩm 1: QUÁN DUYÊN

Phần 2

Lại nữa, trong đó hoặc có ý khác, nghĩa là do một sát na mà tánh duyên như vậy có thể thành nơi quả, tuy không liên tục, nhưng điều nầy không có lỗi, nên tụng nói:

Chẳng có cũng chẳng không
Nghĩa duyên hòa hợp vậy.

Thích: Tụng nói không có, nghĩa là như sừng thỏ… duyên vì sao cũng không? Ý trong đó là như trước đã nói về tánh, tánh nầy không thể nói, không thể quán sát. Nghĩa là nhân của tánh kia ở trong phần vị không thể nắm giữ. Tụng nói có, nghĩa là các duyên ở nơi tánh nào mà có chỗ nói, nơi đó không có một chút pháp nào có thể tạo tác. Nếu có nhân của tánh kia và tác dụng như trên đã nói, đây tức có quả, duyên như vậy. Nghĩa của nó sáng rõ, như bình, đèn…, điều nầy phải tư duy chọn lựa và quyết định. Nếu có chỗ xa lìa, tức không sở hữu, cũng chẳng phải không có duyên, không hòa hợp. Như đã nói về quả hoặc phần vị quả, tánh nơi chủ thể và đối tượng của ba loại công dụng quả kia đã rất thành tựu, quả kia nếu duyên khác tức không công dụng. Vì chỗ tạo tác nên nói sáng rõ điều nầy. Quả kia có chỗ sinh thì duyên nầy không chỗ lìa, đây là nói sự thành tựu nghĩa. Trong đó không có một chút pháp nào không sinh và chẳng phải tánh có, như thể của lượng tăng rộng không sinh, vì pháp không sinh mà có thể tăng trưởng. Nếu các duyên có thể tánh, tức không hòa hợp sinh, trong đó ngăn phá thể tánh không công dụng: Cái có ấy là tánh có như vậy. Nghĩa là có người cho: ở trong thể tánh không hòa hợp, không công dụng kia cũng có chỗ thành tựu. Như thể tánh của si… hoặc trong lượng số giảm một ít, hoặc trong việc sinh giảm một ít, chẳng phải nhân hoại mà có, chẳng phải nhân thường mà có, như tánh quyết định lìa riêng khác của bình. Hoặc sinh trí ở cảnh giới kia, lý ấy phải tư duy. Nếu đối trị pháp khởi, tức có thể trừ bỏ tối tăm. Nếu hai loại kia quyết định là có thì ở trong trí nơi cảnh giới tức không thành tựu, vì ở thế tục đế. Ví như nhân sinh của bình và đèn… vì có chỗ thành tựu nên phải biết, cũng là không chỗ xa lìa. Hoặc có người nói: Chẳng phải có, chẳng phải không có, vì lúc sinh là duyên thành. Nghĩa là vì lúc sinh, chỗ phát khởi có tánh tác dụng, trong đó tuy có, cũng lại không thành tánh sinh quyết định. Sự có kia tức là chỗ tạo tác tăng thượng, nên tụng nói:

Các pháp không tự tánh
Chẳng có cũng chẳng không.

Thích: Nghĩa là vì lúc sinh, chủng loại được tạo tác hoặc có hoặc không, sau khi sinh cũng như vậy, không lìa tánh có, tánh không, hoặc có chỗ có được. Các duyên có như thế trong luận gọi là tướng, chẳng phải là không có. Như sừng thỏ…, có cũng nói là tướng, có nầy nói là tướng tức thế tục đế, chẳng phải Thắng nghĩa đế. Có thể thành tựu quả kia gọi là nhân duyên, nhưng quả kia cũng không, các pháp không có cũng chẳng phải không có. Nếu sự không có ấy tức là không pháp có thể thành. Nếu vậy thì vì sao có nhân của chủ thể thành tựu nầy mà được hòa hợp với có? Nếu thành và bất thành trái nhau thì không, tức quyết định sự không thành là không, vì tánh kia có sinh. Ví như sừng thỏ… cũng có cũng không, quyết định không thành, ở trong một pháp tự tánh trái nhau, vì vốn không sinh nên cả hai đều có lỗi. Vì nhân như vậy nên thành quả như vậy, đâu có được hòa hợp? Nếu đối với pháp tâm, tâm sở kia có chấp trước thì ở đây liền nói là pháp của sở duyên duyên, quyết định như thế thì duyên kia không hòa hợp. Nếu trong Thắng nghĩa đế: nhãn thức… như vậy có pháp có thể nói thì pháp kia lúc sinh, không có tánh ngôn thuyết, cho nên ở trong đó không phải pháp nơi đối tượng duyên mà được hòa hợp. Nếu có chỗ nêu bày thì pháp kia liền trái nhau, không có cũng trái nhau. Nếu có đối tượng duyên thì phải biết đều là thế tục đế, chẳng phải là Thắng nghĩa đế. Thắng nghĩa đế là ngăn phá ở trong đó. Nếu lúc có pháp chuyển thì các tướng tùy chuyển, đó là đối tượng duyên. Ở đây là nói pháp nơi sở duyên duyên, nên tụng nói:

Nơi pháp không duyên nầy
Vì sao có duyên duyên?

Thích: Nếu lúc sinh pháp của không duyên sinh thì vì sao lại có pháp của đối tượng duyên sinh? Vì thể của pháp kia không thành. Lại nữa, nếu pháp của đẳng vô gián diệt… pháp kia liền dung nạp đối tượng tạo tác là đẳng vô gián duyên, ở đó quyết định phân biệt như vậy, nên tụng nói:

Nếu lúc pháp chưa sinh
Tức không nên có diệt
Pháp diệt làm sao duyên
Nên không thứ đệ duyên.

Thích: Nếu pháp chưa sinh thì như con của Thạch nữ chết. Nếu pháp đã sinh thì các pháp đều diệt. Cho nên không có pháp nơi thứ đệ duyên kia được hòa hợp. Vì tánh sinh diệt không hòa hợp nên liền diệt liền sinh. và duyên diệt kia sẽ làm sao có được? Vì thế, duyên diệt không có, mà nói tánh thể chuyển, như vậy tức lúc sinh phải là duyên. Nếu lúc sinh là duyên thì lúc sinh đã sinh lại dùng duyên gì? Sinh là nghĩa bắt đầu khởi sinh. Vì ở đây không có nên ở kia vì sao có duyên? Nếu có chỗ thành tức pháp của duyên tăng thượng. Pháp duyên nầy nếu quyết định khởi lúc quán xét thì lúc ấy tức không hề có, nên các pháp nầy đều không tự tánh. Nếu lúc khởi ngôn thuyết và quán xét thì thật không có tự tánh có thể có được thành tựu. Cho nên tụng nói:

Các pháp không tự tánh
Chẳng có cũng chẳng không
Đây có, pháp kia khởi
Như vậy không sở hữu.

Thích: Pháp kia có tánh như vậy, vì tánh chẳng phải có nên mới có duyên nầy. Trong luận nói về duyên là nói có quả. Như Phật thuyết về pháp các duyên, nghĩa là có quả sĩ phu đã tạo, quả tăng thượng, quả thắng báo, quả bình đẳng, chẳng phải là không có thể tánh, như sừng thỏ… Hoặc nói có quả, hoặc chỗ nêu như thật, chẳng phải là Thắng nghĩa đế. Vì sao? Vì quả hoặc có hoặc không ở trong duyên đều ngăn phá. Nếu quán sát như thật thì không phải ngay nơi duyên có quả, cũng không lìa duyên có quả. Cho nên tụng nói:

Nếu nói quả không duyên
Mà từ trong duyên ra
Quả ấy sao không từ
Trong phi duyên mà ra.

Thích: Trong phi duyên sinh ra là như từ cát mà ép ra dầu. Hoặc nếu ngăn phá duyên sinh thì nhất định biết có lỗi. Lại nữa, tụng nói:

Nếu quả từ duyên sinh.

Thích: Có ý khác ưa thích: Nếu nói có quả từ duyên có thể sinh ra, cũng sao không từ phi duyên mà thành tựu? Vì tánh tương tợ không có. Nếu chính duyên có thành tựu thì chẳng phải duyên cũng phải thành.

Nếu ngăn nó không sinh thì nhất định biết có lỗi. Tụng nói:

Duyên nầy không tự tánh.

Thích: Ý cho là nếu không có tự tánh thì vì sao chủ thể tạo tác và đối tượng được làm ra có sai biệt? Vì trong đó là hiển bày quả, chẳng phải tự thành. Tụng nói:

Từ không tự tánh sinh
Sao được từ duyên sinh.

Thích: Ý trong đó là như Tôn giả Đề-bà đã nói, tụng:

Như áo nhân sở thành
Năng thành nhân riêng khác
Nếu pháp thành tự không
Riêng khác nhân đâu có?

Nay trong phẩm nầy đều là ngăn phá nghĩa như vậy. Hoặc có người nói:

Quả không từ duyên sinh
Không từ phi duyên sinh
Vì do không có quả
Duyên, phi duyên cũng không.

Thích: Vì sự sinh kia chẳng thể không có tánh nên trong đây mới có nói quả do duyên thành. Pháp duyên là chủng loại của quả nầy, quả không tự thành, không có chủng loại của chính nó. Quả kia quyết định từ tha tánh sinh, có chỗ có được, nhưng vì ngăn phá tánh định sinh của nó cho nên, không có duyên thành, cũng không có cái chẳng phải mà thành. Không có chủng loại của duyên, cũng không có chủng loại, của chẳng phải duyên. không quả của chủng loại chẳng phải duyên thì quả có thể có sinh là không có tánh. Nghĩa là nhân… và duyên có quả viên thành, do duyên kia thành tựu thì quả này là không có tánh. Vì quả không có tánh nên duyên và phi duyên làm sao có? Ý trong đó là hoặc nói sinh, hoặc nói duyên, hoặc nói quả, phải biết chỉ là sự phân biệt của thế tục. Như vậy đều là chẳng phải cảnh của Thắng nghĩa đế, nay trong phẩm nầy đều là chứng thành nghĩa như vậy.

Phẩm 2: QUÁN KHỨ LAI

Phần 1

Phẩm trước đã ngăn phá ở nghĩa sinh, nay sẽ nói lần lượt về vật thể “có” với nghĩa tổng tụ (chung), sai biệt (riêng) như vậy, trong Thắng nghĩa đế, đều ngăn phá. Ngoài ra có những thứ được quán xét thứ lớp nên phát khởi thì giống như chổ còn lại nơi phẩm trước đã phân biệt nói. Các vật thể “có” đều là không có tánh. Nghĩa là trước đã ngăn phá nghĩa sinh kia rồi, các cú nghĩa còn lại cũng ngăn phá như vậy. Tuy có nhiều loại có đối tượng tạo tác như thế, đã được ngăn phá nhưng trong trí thiện xảo còn có nghĩa đối tượng được sinh ra (sở sinh) rồi trở lại phát khởi, điều nầy không có lỗi. Có người nói đi nghĩa là pháp đi, người đi. Trong Thắng nghĩa đế có quả đi. Vì pháp nầy có thật tánh nên chủ thể tạo tác, đối tượng được tạo tác và pháp tạo tác chẳng phải không hòa hợp. Nay vì ngăn phá chấp chủ thể tạo tác, đối tượng được tạo tác và pháp tạo tác kia nên khởi sinh phẩm nầy, trong đó phải hỏi là: Đã đi gọi là đi hay chưa đi gọi là đi. Tụng đáp:

Đã đi không có đi.

Thích: Đã đi gọi là đã chấp dứt. Nếu có pháp đi có thể là “đi”, tức pháp đi kia là hoàn toàn không thành tựu, tức không hòa hợp, tự trái với lời mình. Tụng nói:

Chưa đi cũng không đi.

Thích: Chưa đi chưa sinh, nếu có pháp đi có thể là “đi”, tức như trước đã nói, không hòa hợp đối trị, tự trái với lời mình. Lại có người nói: Đây nói đi nầy là thâu gồm chung tác dụng theo như ý muốn về các sự sai khác… Lúc đi có đi là để đối trị ý khác kia nên tụng nói:

Lìa đã đi, chưa đi
Lúc đi cũng không đi.

Thích: Nhưng lúc đi kia hoặc có chỗ đi, tức không lìa nơi hai pháp đã đi và chưa đi. Vì sao? Vì ở trong một pháp, tánh trái nhau pháp kia không sinh. Ở đây, nếu nói các pháp không có tánh thì nghĩa nầy thành tựu. Nếu đem pháp ấy vào trong phi pháp thì có chỗ thành tựu, tức đi, lúc đi vì sao không thành? Cho nên cũng không có lúc đi có thể là đi. Lại có người nói: Hiện thấy thế gian cất chân hạ bước đều có tướng hành động, họ đến nơi nầy phương kia đều không rời tướng trạng được xem là có thể đi. Người kia lại nói: việc làm ở đời, trước là do người làm, sau đó mới có cái được làm ra thì việc làm mới thành tựu. Tướng đi cũng vậy, tụng nói:

Chỗ động thì có đi
Trong đó có lúc đi.

Thích: Nếu có sai khác, thì ở đây vì sao có? Tụng nói:

Không đã đi chưa đi.

Thích: Ý khác kia, nghĩa là vì lúc đi có tướng hành động mới nói là lúc đi, vì thành nghĩa đi, tụng nói:

Cho nên đi lúc đi.

Thích: Ý khác, nghĩa là xa lìa sự đã đi, chưa đi, lúc đang đi là có đi. Lại nữa, tụng nói:

Tại sao nơi lúc đi
Mà sẽ có pháp đi
Vì lìa nơi pháp đi
Lúc đi không thể được.

Thích: Ở trong một pháp đi, nếu lúc có đi có thể hòa hợp, thì tức phải là tánh có của hai loại pháp đi nhưng pháp đi nầy không thể có được. Pháp quyết định ngăn phá sự lìa nhau như vậy, nghĩa là điều nầy có lỗi. Nếu pháp đi ấy có đi, có thể hòa hợp, tức là chẳng phải lúc đi. Quyết định như vậy. Nếu nói là pháp đi của lúc đi mà chúng hòa hợp thì vì sao lúc đi mà có đi ư? Vì sao? Lại nữa, tụng nói:

Nếu lúc đi có đi
Thì có hai loại đi
Một là lúc có đi
Hai là đi lúc đi.

Thích: Nếu nói lúc có đi được có đi thì nghĩa nầy không đúng. Vì đã đi, chưa đi thì không có lúc đi hòa hợp có thể đi. Cho nên, nếu thấy có pháp nầy thì lại thành có lỗi. Như đã nói về lỗi, nghĩa là lúc đi có đi. Nếu hai loại nầy quyết định lý có đi có thể thành thì tức là pháp đi kia tương ưng với đi của lúc đi có thể được chăng? Nếu vậy tức có hai pháp có thể có được: một là đi của pháp đi, hai là đi của lúc đi. Như thế thì thuyết này trở lại thành pháp đi có thể là đi. Nếu có hai pháp đi thì điều nầy không có đạo lý. Vì sao? Vì nếu pháp đi, lúc đi có chỗ thành tựu, thì chúng làm sao quyết định? Hoặc có chỗ có thể được thì điều nầy lại là thế nào? Hoặc không có chổ có được thì quyết định kia làm sao có lúc đi nầy có thể là đi? Các pháp cũng vậy, đều ngăn phá như thế. Hoặc pháp quyết định: Phải có lúc đi như vậy có thể là đi, chẳng phải đã đi, chưa đi, thì không thấy như thế. Cho nên trong đó không có hai pháp đi, nếu có tức thành lỗi khác biệt. Tụng nói:

Nếu có hai pháp đi
Tức có hai người đi.

Thích: Điều nầy vì sao? Như tụng nói:

Vì lìa nơi người đi
Pháp đi không thể được.

Thích: Nếu đã nói như vậy, thì còn lại cũng đều như thế, không có hai người đi có thể thấy, cũng chẳng phải chỗ vui thích, điều nầy vì sao? Vì trong đây, không có người đi như vậy mà lúc đi, pháp đi có thể là đi. Nếu có lúc đi có thể là đi thì chẳng phải người đi kia, cũng không có pháp đi có thể có được. Cho nên ở trong một người đi ấy không có hai pháp đi, nếu có tức thành lỗi. Hoặc có người nói: Ở trong một pháp đi và người đi lìa nhau, tức không có chỗ đạt được. Nếu có chỗ tạo tác tức có người đi, trong đó hoặc có chỗ nương tựa, tức là lúc đi, pháp đi, hoặc có sự đáng nói, cho nên không có hai pháp đi hòa hợp. Như thế, nếu đối với lỗi lầm như trước đã nói mà trừ bỏ đi tức không có một chút pháp có thể làm. Hoặc có sự khác biệt thì trở lại thành lỗi lầm. Tụng nói:

Nếu lìa nơi người đi
Pháp đi không thể được.

Thích: Nếu xa lìa pháp đi, tức tác dụng của pháp đi sinh khởi đồng thời, tức liền phá tan. Trong đây, sao có người đi có thể được. Nếu không có người đi thì cái tánh vốn tạo tác của người đi kia là không có tánh. Trong đó hoặc người đi không rời nhau, mà pháp đi kia cũng làm sao có? Nay quán sát như thật người đi và pháp đi nầy, thì làm sao có thể nói có tướng đi? Trong người đi ấy, vì sao thật có người đi, pháp đi có thể tạo tác. Lại nữa, hoặc người đi nếu có riêng khác, điều nầy là sao? Tụng nói:

Người đi tức không đi.

Thích: Vì sao? Vì ngăn phá tự tướng của pháp. Lại nữa, tụng nói:

Không người đi không đi.

Thích: Nghĩa là như tất cả ở trước đã nói, vì pháp trái nhau… Tụng nói:

Lìa đi không người đi
Không người đi thứ ba.

Thích: Vì người đi thứ ba kia không có tánh như vậy, cho nên trong đó không có nghĩa đi. Như trước nói, người đi không đi, theo như chỗ đã nói là ngăn phá tự tướng của pháp tức chứng thành nghĩa ấy. Tụng nói:

Nếu nói người đi đi
Làm sao có nghĩa nầy?

Thích: Không có nghĩa ấy, điều nầy tại sao? Tụng nói:

Nếu lìa nơi pháp đi
Người đi không thể được.

Thích: Vì lìa pháp đi thì người đi không hòa hợp. Nếu có pháp đi cùng với người đi kia như vậy thì sự hòa hợp trong đây cũng không có pháp đi riêng khác có thể có được. Nếu như hoặc quyết định có chỗ tạo tác là đi, tức pháp đi hòa hợp với sự có đi. Tụng nói:

Pháp đi nếu muốn đi
Chẳng (phải) không người đi đi.

Thích: Nếu nói pháp khác như vậy là có vướng mắc, tức xa lìa pháp đi, người đi có thể thấy, vì pháp đi không lìa thể của người đi nên pháp đi, người đi kia đều không có tánh. Nếu lại ngăn phá tự tướng của pháp thì lại thành lỗi lầm. Nếu nhất định có pháp đi kia có thể thành thì như vậy tức có hai pháp đi có thể lập mới thành người đi và sự có đi. Những gì là hai? Một là có động, hai là người đi có pháp khác có thể đi. Pháp đi như vậy tức thành sai khác, trong đó không có lý nào pháp đi có thể được có. Nếu vậy tức có người đi sai khác, pháp đi sai khác. Nếu không có người đi mà pháp đi có thể lập, thì điều nầy không có lỗi. Có người cho: Có sự phát khởi về sự đi thì có thể nói là có sự đi. Ở đây, nếu người đi đã đi là có sự phát khởi chăng, hoặc có sự khác biệt chăng?

Phần vị như vậy là có chỗ vướng mắc. Vì vậy tụng nói:

Không (có) phát (khởi) trong (sự) đã đi.

Thích: Đã đi là tác dụng của việc đi và pháp đi kia đã hết, vì sao trong đó có sự phát khởi pháp đi. Tụng nói:

Không khởi trong chưa đi.

Thích: Chưa đi nghĩa là tác dụng của việc đi kia chưa sinh. Nếu xa lìa tánh đã đi và chưa đi thì cũng là không phát khởi. Tụng nói:

Lìa đã đi chưa đi
Không khởi trong lúc đi.

Thích: Cho nên hiện nay làm sao có đi mà được phát khởi. Do đó pháp đi phát khởi là không có tánh, người đi cũng vậy là không có tánh. Do đó phải biết, sự phân biệt về người đi và pháp đi ở trong Thắng nghĩa đế đều là không. Hoặc có người nói: trong đó phải có pháp đi như vậy thì tánh nhân, phần vị của sự đã đi, chưa đi, nay đi có thể thành tựu. Người ấy nói không đúng. Nếu trước có pháp đi phát khởi, tức có lúc ấy đi, sau đó cũng lại có phát khởi người đi. Trong đó, vì không có pháp đi, tức không có tác dụng của việc đi, tác dụng của lúc ấy đi cũng đã diệt mất. Như trước đã nói, pháp đi phát khởi tức không có phần vị, cũng không có được ở lúc ấy đi. Nếu lúc ấy đi kia có chỗ phát khởi thì lại, xa lìa pháp đi. Lúc ấy đi không có, thì làm sao sẽ có chưa đi, đã đi? Các pháp kia đều không có tánh, vì không có việc đi như vậy thì làm sao như trước, pháp đi có chỗ phát khởi? Vì pháp đi kia không có sự phát khởi nên trong việc đi đều ngăn phá các thể tánh có, vì đi không có tánh, tức không hòa hợp. Trong đó, người nói quyết định: nếu do không có việc đi nên vì sao có pháp đi? Vì không có sự đi, không có pháp đi nên cũng không có tác dụng của việc đi kia phát khởi. Việc đi sao có? Tụng nói:

Đã, chưa đi, nay đi
Làm sao có phân biệt?

Thích: Nếu không thấy có chỗ phát khởi của pháp đi như vậy thì tất cả chỗ còn lại, nghĩa của nó cũng vậy. Tánh nhân của phần vị đã đi, chưa đi, nay đi thành tựu, tất cả đều không có pháp đi có thể có được, vì pháp đi kia phát khởi không có tánh như vậy. Nếu có pháp đi như vậy thì ở trong Thắng nghĩa đế, tư duy chọn lựa như lý, phần vị đối trị đều không hề có thì làm sao sẽ có phần vị đã đi, chưa đi, nay đi?