Bốn Niệm Xứ
Từ Điển Đạo Uyển
S: smṛtyupasthāna; P: satipaṭṭhāna; Hán Việt: Tứ niệm xứ (四念處);
Bốn phép Quán cơ bản về sự tỉnh giác. Phương pháp thiền quán của Phật
giáo nguyên thuỷ gồm quán thân, Thụ (s, p: veda-nā), Tâm (s: citta) và
các Pháp (tức là những ý nghĩ, khái niệm). Phương pháp quán này được nói
rõ trong kinh Bốn niệm xứ (p: satipaṭṭhāna-sutta) và đức Phật từng nói
rằng, pháp này có thể đưa đến Niết-bàn. Ngày nay tại phương Tây, phép
quán bốn niệm xứ được phổ biến rộng, trong đó hành giả ngồi (Toạ thiền)
hay áp dụng phép quán này trong các hoạt động hàng ngày.
Quán Thân bao gồm sự tỉnh giác trong hơi thở, thở ra, thở vào (p:
ānāpānasati), cũng như tỉnh giác trong bốn dạng cơ bản của thân (đi,
đứng, nằm, ngồi). Tỉnh giác trong mọi hoạt động của thân thể, quán sát
32 phần thân thể, quán sát yếu tố tạo thành thân cũng như quán tử thi.
Quán Thụ là nhận biết rõ những cảm giác, cảm xúc dấy lên trong tâm, biết
chúng là dễ chịu, khó chịu hay trung tính, nhận biết chúng là thế gian
hay xuất thế, biết tính vô thường của chúng.
Quán Tâm là chú ý đến các tâm pháp (ý nghĩ) đang hiện hành, biết nó là tham hay vô tham, sân hay vô sân, si hay vô si (Tâm sở).
Quán Pháp là biết rõ mọi pháp đều phụ thuộc lẫn nhau, đều Vô ngã; biết
rõ Năm chướng ngại có hiện hành hay không, biết rõ con người chỉ là Ngũ
uẩn đang hoạt động, biết rõ gốc hiện hành của các pháp và hiểu rõ Tứ
diệu đế.
Trong Ðại thừa, các phép niệm xứ được hiểu là quán thân, thụ, tâm, pháp; bốn thứ đều là dạng của tính Không.