Bồ-đề Đạt-Ma
Từ Điển Đạo Uyển
菩提達磨; S: bodhidharma; dịch nghĩa là Ðạo Pháp (道法); ~ 470-543.
Tổ thứ 28 sau Phật Thích-ca Mâu-ni của dòng Thiền Ấn Ðộ và là Sơ tổ của
Thiền tông Trung Quốc. Bồ-đề Ðạt-ma là đệ tử và truyền nhân của Tổ thứ
27, Bát-nhã Ða-la (s: prajñādhāra) và là thầy của Huệ Khả, Nhị tổ Thiền
Trung Quốc. Sự tích truyền pháp của Bát-nhã Ða-la cho Bồ Ðề Ðạt-ma được
truyền lại như sau:
H 20: Bồ-đề Ðạt-ma
Tổ hỏi: “Trong mọi thứ, thứ gì vô sắc?” Bồ-đề Ðạt-ma đáp: “Vô sinh vô
sắc.” Tổ hỏi tiếp: “Trong mọi thứ cái gì vĩ đại nhất?” Bồ-Ðề Đạt-ma đáp:
“Phật pháp vĩ đại nhất”.
Sau khi trở thành Tổ thứ 28, Bồ-đề Ðạt-ma đi thuyền qua Nam Trung Quốc
năm 520. Sau khi truyền đạo cho Lương Vũ Ðế không thành, Bồ-đề Ðạt-ma
đến Lạc Dương, lên chùa Thiếu Lâm trên rặng Tung Sơn. Nơi đây, Bồ-đề
Ðạt-ma tu thiền định, chín năm quay mặt vào vách không nói và cũng tại
đây, Huệ Khả, Nhị tổ thiền Trung Quốc đã gặp Bồ-đề Ðạt-ma, để lại truyền
thuyết bất hủ về việc quyết tâm học đạo của mình.
Tư liệu về cuộc đời của Bồ-đề Ðạt-ma là một vương tử Nam Ấn Ðộ không rõ
ràng. Có truyền thuyết cho rằng, sư phụ của Bồ-đề Ðạt-ma là Bát-nhã
Ða-la từng dặn Sư hãy đợi 60 năm sau khi mình chết mới được đi Trung
Quốc. Như thế Bồ-đề Ðạt-ma phải cao tuổi lắm lúc đến Trung Quốc. Theo
tài liệu khác thì Bồ-đề Ðạt-ma đến Trung Quốc lúc 60 tuổi. Cả hai thuyết
này không phù hợp với cuộc đời Sư, từ 470-543, là ngày tháng được phần
lớn nguồn tài liệu công nhận. Sau khi đến, Sư nhận lời mời của Vũ Ðế đi
Nam Kinh. Trong Bích nham lục, Công án đầu tiên kể lại cuộc gặp giữa
Bồ-đề Ðạt-ma và Vũ Ðế. Là một người phụng sự đạo Phật, Lương Vũ Ðế đã
cho xây trong nước mình nhiều chùa chiền, tháp. Vũ Ðế hỏi nhà sư từ Ấn
Ðộ, nhà vua đã tạo nên phúc đức gì cho kiếp sau, Bồ-đề Ðạt-ma đáp ngắn
gọn “Không có phúc đức gì cả.” Hỏi về “Ý nghĩa cao nhất của Phật pháp”,
Bồ-đề Ðạt-ma đáp “Trống rỗng, không có gì là cao cả.” Cuối cùng Vũ Ðế
hỏi “Ai đứng trước mặt ta đây?” Bồ-đề Ðạt-ma đáp “không biết.” Ðó là
những lời khai thị về yếu tính Phật pháp rất rõ ràng, nhưng Vũ Ðế không
lĩnh hội.
Cuộc gặp với Lương Vũ Ðế cho Bồ-đề Ðạt-ma thấy rõ là chưa đến thời
truyền pháp tại Trung Quốc. Sau đó – theo truyền thuyết – Sư vượt sông
Dương Tử bằng một chiếc thuyền con (chiếc thuyền về sau trở thành một đề
tài của hội hoạ thiền), đến chùa Thiếu Lâm ở Bắc Trung Quốc. Người ta
không biết rõ Sư mất tại đó hay rời Thiếu Lâm sau khi truyền tâm ấn cho
Huệ Khả. Theo một truyền thuyết thì Bồ-đề Ðạt-ma về lại Ấn Ðộ sau chín
năm lưu lại Trung Quốc.
Trước khi về, Sư gọi đệ tử trình bày sở đắc. Người đầu tiên cho rằng,
không nên dựa vào văn tự cũng không nên bài bác, nên xem nó là phương
tiện trên con đường đạo. Bồ-đề Ðạt-ma đáp “Ngươi đã được phần da của
ta.” Người kế là một vị ni sư cho rằng, chân như được ví như quốc độ các
vị Phật, chỉ thấy một lần rồi thôi. Bồ-đề Ðạt-ma đáp “Ngươi đã được
phần thịt của ta.” Vị đệ tử kế tiếp cho rằng, Tứ đại chủng chỉ là Không
và Ngũ uẩn không có thật. Thật tế không có gì để chứng cả. Bồ-đề Ðạt-ma
đáp “Ngươi đã được phần xương của ta.” Cuối cùng tới phiên Huệ Khả. Huệ
Khả không nói gì, chỉ nghiêng mình im lặng. Bồ-đề Ðạt-ma đáp “Ngươi đã
được phần tuỷ của ta.”
Theo một thuyết khác thì Bồ-đề Ðạt-ma sống đến 150 tuổi, cuối cùng bị
đầu độc và được chôn ở Hồ Nam. Sau đó một vị tăng đi hành hương ở Ấn Ðộ
về gặp Bồ-đề Ðạt-ma trên núi Hùng Nhĩ. Bồ-đề Ðạt-ma, tay cầm một chiếc
dép, cho biết mình trên đường về Ấn Ðộ và Trung Quốc sẽ tiếp nối dòng
Thiền của mình. Về tới Trung Quốc vị tăng này vội báo cho đệ tử, đệ tử
mở áo quan ra thì không thấy gì cả, chỉ còn một chiếc dép. Vì tích này,
tranh tượng của Bồ-đề Ðạt-ma hay được vẽ vai vác gậy mang một chiếc dép.
Bồ-đề Ðạt-ma truyền phép thiền định mang truyền thống Ðại thừa Ấn Ðộ,
đặc biệt Sư chú trọng đến bộ kinh Nhập Lăng-già (s: laṅkāvatāra-sūtra).
Tuy nhiên, Thiền tông Trung Quốc chỉ thành hình thật sự với Huệ Năng, Tổ
thứ sáu, kết hợp giữa thiền (s: dhyāna) Ấn Ðộ và truyền thống đạo Lão,
được xem là một trường phái đặc biệt “nằm ngoài giáo pháp nguyên thuỷ”.
Thiền tông Trung Quốc phát triển rực rỡ kể từ đời Ðường.
Theo Nguyễn Lang trong Việt Nam Phật giáo sử luận thì Bồ-đề Ðạt-ma có
thể từng đến Việt Nam (Giao Châu) cuối đời nhà Tống (420-447) cùng với
một vị sư Ấn Ðộ tên là Pháp Thiên (s: dharmadeva).